باور به حاجت‌دهی «سمنوپزان» در اربعین و ماجرای یک خوش‌شانسی
نذری دادن بخشی از فرهنگ عامه مردم ایران است که به بهانه برخی مناسبت‌های مذهبی، بیش از سایر زمان‌ها انجام می‌دهند. دو ماه قمری محرم و صفر بخشی از زمانی است که پخت و پخش نذری‌های خاص بیشتر دیده می‌شود چنانچه برخی نذر می‌کنند تا در ۲۰ صفر که مصادف با اربعین امام حسین (ع) است، «سَمَنو» بپزند.
به گزارش گیلونا، سمنو نوعی از نذری است که با استفاده از جوانه گندم پخته می‌شود. هرچند شاید بیشتر افراد سمنو را به عنوان یکی از اجزاء سفره هفت سین به یاد بیاورند، اما پخت سمنو برای برآورده شدن نذر و حاجت در روز اربعین معمولا به نیت حضرت زهرا (س) صورت می‌گیرد.
سمنو پس از پخت معمولا به رنگ قهوه‌ای روشن یا تیره در می‌آید و این سبب می‌شود که بسیاری آن را با نام حلوای سمنگ بشناسند. البته سمنو در مناطق مختلف با گویش‌های دیگری نیز شناخته می‌شود. به عنوان مثال در گویش‌های لری، لَکی و شیرازی آن را سَمَنی و یا در تربت حیدریه به آن سِمَنو می‌گویند. برخی بر این باورند که نام سمنو در اول سی مَن آرد و یک مَن گندم بوده و اصل واژه «سه‌منو» است که به مرور تغییر کرده است.
سمنو با شیره جوانه گندم شیرین می‌شود و شکر ندارد. برای پختن سمنو ابتدا مقداری گندم را در آب خیس می‌کنند تا جوانه بزند؛ سپس گندم‌ها را در سینی می‌ریزند و روی آن پارچه‌ای مرطوب پهن می‌کنند تا گندمِ جوانه‌زده رشد کند. برای رشد، روزانه روی جوانه‌ها آب می‌پاشند. جوانه‌ها نباید نور ببینند زیرا در صورت نور دیدن، سبز می‌شوند و این باعث تلخی سمنو می‌شود. سپس جوانه‌ها را می‌کوبند و شیره آن را می‌گیرند و صاف می‌کنند.
در گذشته رسم بود که در سمنوپزان، کوبیدن جوانه‌های تازه گندم در هاون را دختران دم‌بخت و زنان جوان انجام دهند. پس از کوبیدن جوانه‌ها، شیره صاف‌شده را درون دیگ‌های بزرگ بر روی آتش قرار می‌دهند و بعد از پختن به مقدار معین به آن آرد گندم اضافه می‌کنند و چند نفر به شکل مداوم مسئول هم‌زدن مداوم سمنو می‌شوند تا به اصطلاح تَه نگیرد. پس از آنکه سمنو پخت آن را به‌اصطلاح دَم می‌کنند تا قوام بیاید و جا بیفتد.
برخی در سمنو فندق، پسته، بادام و گردو را با پوست می‌اندازند و معتقدند اگر این محصولات به شکل سالم در کاسه کسی پیدا شود برایش خوش‌شانسی می‌آورد. برخی نیز آجیل سالم باقی‌مانده از سمنو را به نشانه برکت درون کیف خود قرار می‌دهند.
در گذشته پختن سمنوی نذری کاری کاملاً زنانه بود که با نام حضرت زهرا (س) متبرک می‌شد. زنان برای برآورده شدن حاجات و نیازهای خود نذر می‌کردند و سمنو می‌پختند. علت اینکه در گذشته از پخت سمنو به عنوان نذری زنانه یاد می‌شد این بود که زنان این کار را برای حاجاتی همچون بچه‌دار شدن، باز شدن بخت دخترانشان و … انجام می‌دادند.
کسانی که سمنو می‌پزند گاهی نیت چندساله می‌کنند و در صورت برآورده شدن نذرشان، سالی یک بار سمنو می‌پزند. برخی نیز قبل از برآورده‌شدن نذر، سمنو را می‌پزند و بر این باور هستند که با ادای دِین پیش از موعد خود، حضرت زهرا (س) نذر آنها را انجام‌شده تلقی می‌کند و حتماً درخواستشان را برآورده می‌کند.
از آنجایی که هنگام پخت سمنو باید به شکل مداوم و بدون لحظه‌ای توقف آن را هم بزنند، در مراسم سمنوپزان افرادی نیز برای ثواب و برآورده‌شدن حاجات، «پای سمنو می‌روند» و آن را هم می‌زنند.
به اعتقاد برخی افراد، باز کردن درِ دیگ سمنو که آن را دَم گذاشته‌اند باید توسط صاحب نذر یا کسی که حاجت مهمی دارد انجام شود تا حاجت‌اش را بگیرد.
خواندن زیارت حضرت زهرا (س)، دعای توسل، حدیث کسا و نماز حاجت در زمان پخت سمنو از کارهایی است که افراد حاضر در مجلس برای برآورده شدن حاجاتشان انجام می‌دهند.
پخت سمنوی نذری در نقاط مختلف کشور نیز آداب و رسوم خاص خود را دارد. به عنوان مثال در خراسان پس از دم‌کردن سمنو، ۱۲ شمع به نیت دوازده امام دور تا دور دیگ روشن می‌کنند. وقتی شمع‌ها سوخت و به آخر رسید، صاحب نذر به اتفاق مشارکت‌کنندگان در مراسم تهیه سمنو که حاجتی دارند، کنار دیگ می‌آیند و جانمازشان را پای دیگ پهن می‌کنند و دسته‌جمعی دو رکعت نماز حاجت می‌خوانند و حاجتشان را از حضرت فاطمه (س) می‌خواهند و بعد صلوات‌گویان درِ دیگ را برمی‌دارند.
برخی نیز روی در دیگ شمع روشن می‌کنند یا هنگام دم‌کردن سمنو، روی سینی آینه و قرآن می‌گذارند و معتقدند حضرت زهرا (س) سمنو را تبرک می‌کند. در قزوین، روی درِ دیگ سجاده‌ای پهن می‌کنند و بر روی سجاده آینه، ظرف آب، سرمه‌دان و قرآن قرار می‌دهند و تا چند ساعت به آن دست نمی‌زنند. صاحب نذر ابتدا آیاتی از قرآن قرائت می‌کند، سپس با قاشق چای‌خوری از آب درون ظرف به حاضران می‌دهد و از سُرمه‌دان سُرمه بر چشمان خود می‌کشد.
برخی باورهای عامه درباره «سمنوپزان»
پس از برداشتن درِ دیگ، معمولاً برآمدگی و فرورفتگی‌هایی روی سمنو شکل می‌گیرد که برخی آنها را شبیه به اثر و جای آنلاین و تسبیح و یا اسامی متبرک می‌بینند. بنابر باورهای عامه این اتفاق نشانه آن است که سمنو نظرکرده است و حاجت صاحب نذر برآورده می‌شود.
به باور برخی افراد آب باران جنبه تقدس و شفابخشی دارد؛ بنابراین پس از جمع‌آوری آب باران با خواندن آیاتی از قرآن و یا ذکر بر آن از آب باران برای خیساندن گندم و پختن سمنو استفاده می‌کنند. از طرفی تاکید دارند تا مردان و زنانی که دور دیگ جمع می‌شوند، همه پاک و طاهر باشند. باور به قداست سمنو باعث می‌شود برخی معتقد باشند وقت بازکردن دیگ سمنو و ریختن گندم در آن، هیچ دعایی رد نمی‌شود.
در برخی باورهای عامه افراد معتقدند مومِ شمع‌هایی که در طول مراسم سمنوپزان روشن می‌کنند، بعد از تمام شدن شمع، شکل‌هایی به خود می‌گیرد که معنادار است. مثلاً اگر شکل اسب باشد آن را به معنای اسب حضرت ابوالفضل (ع) می‌دانند، اگر موم‌ها شبیه به خرگوش شود آن را بدیُمن می‌دانند و اگر شبیه به روباه باشد آن را نشانه شرافت می‌گیرند.
پی‌نوشت: در بخش‌هایی از این گزارش از اطلاعات «مرکز دایره‌المعارف اسلامی» استفاده شده است.
انتهای پیام