خلاصه کتاب وارداوار و درندز (نیک پور، دستفال) | کامل

آخرین به روز رسانی: 1404/06/11

مدت زمان موردنیاز جهت مطالعه : 13 دقیقه

خلاصه کتاب وارداوار و درندز ( نویسنده صادق نیک پور، مژگان دستفال )

کتاب «وارداوار و درندز» اثر صادق نیک پور و مژگان دستفال، کاوشی عمیق در آیین های کهن آب و آتش ارمنی است که ریشه های تاریخی و فرهنگی آن ها را تا تمدن ایران باستان دنبال می کند و به خواننده درکی جامع از هویت ارمنی و پیوندهای آن با میراث آریایی می بخشد.

سفر به دل فرهنگ و هویت ارمنی، همواره با کشف گنجینه هایی از آیین ها و باورهای کهن همراه بوده است. در میان این گنجینه ها، دو جشن باستانی «وارداوار» و «درندز» جایگاهی ویژه دارند که همچون آینه ای تمام نما، روح و فلسفه زندگی ارمنیان را بازتاب می دهند. کتاب «وارداوار و درندز» که قلم توانمند صادق نیک پور و مژگان دستفال آن را به رشته تحریر درآورده، دعوتی است به ژرف ترین لایه های این آیین ها؛ جایی که آب و آتش نه تنها عناصری طبیعی، بلکه نمادهایی از حیات، پالایش و تداوم یک هویت ملی می شوند.

این اثر نه تنها به معرفی این جشن ها می پردازد، بلکه خواننده را به سفری تحلیلی می برد تا ریشه های دیرین، مفاهیم پنهان و پیوندهای ناگسستنی آن ها را با فرهنگ ایران باستان و به ویژه کیش مهر و مانویت درک کند. هدف از ارائه این خلاصه، فراهم آوردن فرصتی است برای تمام علاقه مندان، از پژوهشگران و دانشجویان گرفته تا گردشگران و شیفتگان فرهنگ ارمنی، تا بدون نیاز به مطالعه کامل کتاب، به درکی عمیق و همه جانبه از این آیین های محوری و جایگاه آن ها در هویت ارمنی دست یابند.

وارداوار؛ جشن آب، گل و روشنایی

وارداوار، جشنی که در قلب تابستان ارمنستان می درخشد، تنها یک مراسم آیینی نیست؛ بلکه تجلی شکوه و شادمانی است که با آب، گل و روشنایی در هم تنیده شده و ریشه هایی به قدمت تاریخ این سرزمین دارد. این جشن که هر ساله شور و حال ویژه ای را به همراه می آورد، در نگاه اول ممکن است صرفاً تفریحی به نظر برسد، اما با کندوکاو بیشتر، لایه های عمیق تری از معنا و فلسفه خود را آشکار می کند.

ریشه ها و نام های وارداوار

آیین وارداوار که به «عید آب پاشی» نیز شهرت دارد، نام های متعددی را در طول تاریخ به خود دیده است که هر یک گوشه ای از هویت کهن آن را بازگو می کنند. این جشن که ریشه هایی پیشامسیحی دارد، بعدها با باورهای مسیحی درآمیخت و هویت ویژه ای یافت. زمان برگزاری وارداوار معمولاً ۹۸ روز پس از عید پاک و در ماه ژوئیه است. ریشه یابی این جشن ما را به دوران باستان ارمنستان و ارتباطات فرهنگی با تمدن های همسایه می رساند. نام «وارداوار» خود از واژه «ورد» به معنای گل سرخ گرفته شده و اشاره ای نمادین به زیبایی، رویش و حیات دارد. در روایت های کهن، این جشن با الهه «آستقیک» پیوند خورده است؛ الهه عشق، زیبایی و آب که جایگاهی محوری در اساطیر ارمنی داشته است.

عنصر آب در وارداوار

آب، عنصر جدایی ناپذیر و قلب تپنده جشن وارداوار است. پاشیدن آب بر یکدیگر، اوج این جشن را تشکیل می دهد و فراتر از یک سرگرمی ساده، معنایی عمیق و نمادین دارد. آب در این آیین، نماد پاکیزگی، تولد دوباره، حیات، باروری و طراوت است. گویی با هر قطره آب، گناهان شسته می شوند و روحی تازه در کالبد زندگی دمیده می شود. این نمادپردازی با اسطوره های کهن ارمنی، به ویژه با الهه آستقیک، پیوندی ناگسستنی دارد. الهه آستقیک که در اساطیر ارمنی با آب و باران در ارتباط بود، از چشمه ها و رودها محافظت می کرد و سرسبزی و آبادانی را به ارمغان می آورد. بنابراین، پاشیدن آب در وارداوار، نوعی تجلیل از این الهه و درخواست برکت و فراوانی از نیروهای طبیعت است.

«در آیین وارداوار، آب نه تنها جسم را می شوید، بلکه روح را نیز جلا می بخشد و پیوندی دوباره با حیات و زایش را یادآور می شود.»

همچنین، در تحلیل های کتاب، به پیوندهای آب در وارداوار با جشن های باستانی ایرانی، به ویژه «تیرگان»، اشاره می شود. تیرگان نیز جشنی کهن در ایران است که با نماد آب و ستایش ایزد باران، تیر، گره خورده است. این مقایسه نشان دهنده ریشه های مشترک و تأثیرات متقابل فرهنگی میان ایران و ارمنستان در دوران باستان است که چگونه مفاهیم بنیادی مانند آب و حیات، در بستر فرهنگی هر دو تمدن معنا یافته اند.

جایگاه اجتماعی و فرهنگی وارداوار

وارداوار، فراتر از ابعاد اساطیری و نمادین، یک پدیده اجتماعی پویا است. این جشن بستری برای مشارکت جمعی، تقویت همبستگی و بازآفرینی هویت ملی ارمنیان فراهم می آورد. در این روز، فارغ از سن و سال، طبقه اجتماعی و حتی اختلافات احتمالی، همگان در کنار هم و با روحیه ای شادمانه به آب پاشی و پایکوبی می پردازند. این مشارکت گسترده، حس تعلق به یک جامعه واحد و تقویت روحیه جمعی را در میان ارمنیان زنده نگه می دارد. وارداوار، با ایجاد فضایی برای رها کردن نگرانی ها و پرداختن به شادمانی های ساده، به نوعی «ورزش فرهنگی» بدل می شود که سلامت روانی و اجتماعی جامعه را تضمین می کند و در تقویت وحدت و انسجام ملی نقشی حیاتی ایفا می کند.

درندز؛ آیین آتش، پالایش و توانمندی زنانه

در کنار وارداوار، آیین «درندز» یا «دیاراندآراج» با شعله های پر رمز و راز آتش، تصویری دیگر از هویت فرهنگی ارمنیان را به نمایش می گذارد. این جشن که معمولاً در زمستان و در زمان چهل روزگی تولد مسیح برگزار می شود، با مفاهیم پالایش، قدرت اراده و به شکلی منحصر به فرد، با نیروی زنانه پیوند خورده است.

ریشه ها و نام های درندز (دیاراندآراج)

جشن درندز، که به «دیاراندآراج» نیز معروف است، همانند وارداوار، نام های گوناگونی دارد که هر یک بخشی از روایت تاریخی و معنایی آن را فاش می کنند. این جشن در چهل روزگی تولد عیسی مسیح و در آستانه جشن «نذر» برگزار می شود و به طور سنتی، مردم در اطراف آتش بزرگی گرد می آیند. ریشه های درندز نیز مانند وارداوار، هم در باورهای مسیحی و هم در اساطیر کهن ارمنی نهفته است. در روایت مذهبی، این جشن با تقدیم عیسی به معبد و چهل روز پس از تولد او پیوند دارد، در حالی که ریشه های اساطیری آن به آیین های باستانی ستایش آتش و خورشید بازمی گردد. این آمیختگی باورها، درندز را به جشنی چندلایه و پرمعنا تبدیل کرده است.

عنصر آتش در درندز

برخلاف بسیاری از فرهنگ ها که آتش را عنصری مردانه، پرخاشگر و خشن می دانند، در فرهنگ ارمنی که در کتاب «وارداوار و درندز» به دقت بررسی شده، آتش در درندز معنایی کاملاً متفاوت و منحصر به فرد دارد. آتش در این آیین، عنصری زنانه و لطیف است؛ نمادی از اراده، شخصیت، رشد، پالایش، گرمای خانواده و تعادل. این نگرش، بازتاب دهنده دیدگاهی عمیق تر به نقش زنان و انرژی های زنانه در جامعه ارمنی است.

مراسم پریدن از روی آتش درندز، که یکی از مهم ترین بخش های این جشن است، به ویژه برای زوج های جوان اهمیت دارد. این اقدام نمادین، تمرینی برای «ورزیدگی فرهنگی» و تقویت بنیان های خانواده است. پریدن از روی آتش، به معنای پالایش روح و جسم، عبور از موانع و ورود به مرحله ای جدید از زندگی است که با گرمای عشق و تعادل همراه می شود. خویشاوندان نیز با تبریک گفتن به زوج های جوان، بر اهمیت این مراسم در ایجاد هماهنگی و اراده در زندگی مشترک تأکید می کنند.

جایگاه اجتماعی و فرهنگی درندز

درندز نیز مانند وارداوار، فراتر از یک مراسم مذهبی، نقشی حیاتی در همبستگی اجتماعی و «ورزیدگی فرهنگی» ارمنیان ایفا می کند. مشارکت جمعی در مراسم آتش افروزی و پریدن از روی آن، حس اتحاد و تعلق را در میان جامعه تقویت می کند. این آیین به ارمنیان فرصت می دهد تا به طور جمعی، ارزش هایی چون اراده، پایداری و تعادل را تمرین کنند و بدین ترتیب، بنیان های هویتی خود را مستحکم تر سازند. درندز، با تأکید بر جنبه های پالایشی و توانمندساز آتش، به افراد کمک می کند تا با نیروهای درونی خود ارتباط برقرار کرده و با چالش های زندگی مواجه شوند. این جشن، به نوعی یک مدرسه عملی برای یادگیری زندگی، همدلی و پایبندی به ارزش های فرهنگی است که نسل به نسل منتقل می شود.

پیوندهای کهن با ایران باستان؛ ریشه های هویتی وارداوار و درندز

یکی از درخشان ترین بخش های کتاب «وارداوار و درندز»، گره گشایی از پیوندهای عمیق و کهن میان فرهنگ ارمنی و تمدن ایران باستان است. این بخش از کتاب، نور تازه ای بر ریشه های هویتی آیین های ارمنی می تاباند و نشان می دهد که چگونه این جشن ها، میراث دار مفاهیم و نمادهایی از دوران های دور هستند.

تأثیر کیش مهر و مانویت

تاریخ نشان می دهد که ارمنستان از دیرباز تحت تأثیر عمیق آیین ها و جهان بینی های ایرانی قرار داشته است. صادق نیک پور و مژگان دستفال در کتاب خود به تفصیل به چگونگی تأثیر «کیش مهر» (میترائیسم) و «مانویت» بر جهان بینی و مناسک ارمنیان می پردازند. کیش مهر، که در ایران باستان و بعدها در امپراتوری روم رواج گسترده ای یافت، با نمادهایی چون نور، خورشید، گاو، و آب، مفاهیم عرفانی و اخلاقی خاصی را ارائه می داد. این مفاهیم، به گونه ای عمیق در فرهنگ ارمنی جذب و «ارمنیزه» شدند.

نمادها و مفاهیم مشترک بسیاری از دوران پیوندهای آریایی، همچنان در آیین های ارمنی مشاهده می شوند. مثلاً تقدس آب در وارداوار، یا اهمیت آتش در درندز، همگی بازتاب هایی از باورهای کهن ایرانی هستند که در دل فرهنگ ارمنی جای گرفته اند. مانویت نیز، گرچه به مراتب کمتر از کیش مهر، اما اثرات خود را بر برخی از نگرش های عرفانی و دوگانه انگاری در میان ارمنیان به جا گذاشته است. این تلفیق باورها نشان می دهد که فرهنگ ارمنی چگونه توانسته است عناصر خارجی را با ظرافت و هوشمندی با هویت ملی خود درآمیزد.

حفظ سنن و واژگان کهن ایرانی

یکی از جنبه های جالب توجهی که در کتاب به آن اشاره می شود، نقش ملت ارمنی در حفظ و نگهداری بسیاری از واژگان و سنن کهن ایرانی است. در دوران های پهلوی اشکانی و ساسانی، پیوندهای فرهنگی میان ایران و ارمنستان بسیار مستحکم بود. ارمنیان، به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خاص خود، توانستند بسیاری از واژگان اصیل و سنن باستانی ایرانی را، که شاید در خود ایران نیز دستخوش تغییر شده بودند، حفظ کنند. این پدیده، ارمنیان را به نوعی حافظان میراث مشترک آریایی بدل کرده است. این گنجینه واژگانی و آیینی، نه تنها غنای فرهنگ ارمنی را نشان می دهد، بلکه اهمیت پیوندهای تاریخی میان این دو تمدن را برجسته می سازد.

ارمنیزه کردن باورها

مفهوم «ارمنیزه کردن» باورها و اساطیر، یک عنصر محوری در حفظ هویت ملی ارمنی است که در این کتاب به زیبایی تبیین شده است. ارمنیان هرگز به صورت منفعلانه پذیرای فرهنگ های دیگر نبوده اند، بلکه با رویکردی فعال و هوشمندانه، عناصر فرهنگی بیگانه را با فیلتر هویت ملی خود تطبیق داده و رنگ و بوی ارمنی به آن ها بخشیده اند. این فرآیند، اجازه نداده است که باورهای وارداتی، هویت اصیل ارمنی را کمرنگ کنند، بلکه برعکس، آن ها را به جزئی از بافت فرهنگی خود تبدیل کرده اند. این توانایی در «ارمنیزه کردن»، نمادی از اراده قوی ملت ارمنی در حفظ اصالت و پایداری فرهنگی خود در طول تاریخ پرفراز و نشیب است.

آب و آتش ارمنی؛ فلسفه عناصر بنیادی و تعادل

کتاب «وارداوار و درندز» با نگاهی عمیق و فلسفی به دو عنصر بنیادی آب و آتش در فرهنگ ارمنی، ابعاد تازه ای از درک جهان بینی این ملت را می گشاید. این دو عنصر نه تنها در جشن های وارداوار و درندز نقش دارند، بلکه تبلور فلسفه ای کهن از تعادل، همزیستی و مفهوم پردازی منحصر به فرد ارمنی از نیروهای طبیعت هستند.

همیاری و تقابل آب و آتش

در نگاه اول، آب و آتش دو عنصر متضاد به نظر می رسند؛ یکی خاموش کننده و دیگری شعله ور. اما در آیین های وارداوار و درندز و فلسفه ارمنی، این دو عنصر نه در تقابل محض، بلکه در یک همیاری ظریف و تعادل پویا قرار می گیرند. وارداوار با آب و طراوتش، نمادی از حیات و پاکیزگی است، در حالی که درندز با آتش و گرمایش، نمادی از پالایش و اراده. این همزیستی به معنای درک این نکته است که زندگی بدون حضور هر دو نیروی مکمل، ناقص خواهد بود. گویی فرهنگ ارمنی به ما می آموزد که چگونه باید با تضادها زندگی کرد و از دل آن ها، به تعادل و هارمونی رسید. این تعادل، نه تنها در طبیعت، بلکه در روح و روان انسان و ساختار جامعه نیز قابل مشاهده است.

آتش زنانه در فرهنگ ارمنی

یکی از جذاب ترین و منحصربه فردترین جنبه های فلسفه ارمنی که در این کتاب به آن پرداخته شده، مفهوم «آتش زنانه» در درندز است. در بسیاری از فرهنگ ها، آتش با مفاهیمی چون مردانگی، قدرت خشن و حتی تخریب همراه است. اما در فرهنگ ارمنی، آتش عنصری لطیف، از جنس زنانه و نمادی از اراده، شخصیت، رشد، گرمای خانواده و تعادل است. این برداشت، تفاوتی اساسی با جهان بینی های رایج دارد و نشان می دهد که چگونه ارمنیان به این عنصر، روحی دیگر بخشیده اند. این آتش، نه برای سوزاندن، بلکه برای گرم کردن، پالایش و پرورش است. این دیدگاه، نگاهی عمیق و محترمانه به نقش زنان در جامعه ارمنی را نیز منعکس می کند؛ جایی که زن نه تنها منبع حیات، بلکه حامل قدرت درونی و تعادل است.

«برخلاف بسیاری از فرهنگ ها که آتش را عنصری مردانه و ستیزه جو می شناسند، در فرهنگ ارمنی و در آیین درندز، آتش نمادی لطیف از اراده، شخصیت و گرمای زنانه است.»

بی شکلی آب و اعتدال ارمنی

در کنار آتش زنانه، «بی شکلی آب» و نقش آن در نماد اعتدال و انطباق پذیری نیز مورد تحلیل قرار گرفته است. آب، عنصری است که به هر ظرفی درمی آید و به آسانی با محیط خود سازگار می شود. این ویژگی آب، نمادی از اعتدال، انعطاف پذیری و توانایی انطباق با شرایط مختلف در فرهنگ ارمنی است. این بدان معناست که ارمنیان، همانند آب، توانایی عبور از چالش ها و سازگاری با تغییرات را در طول تاریخ خود به نمایش گذاشته اند، بدون آنکه هویت اصلی خود را از دست بدهند. این اعتدال، نه به معنای بی تفاوتی، بلکه به معنای خردورزی در مواجهه با مشکلات و یافتن راه حل های پایدار است.

جادوی منطقی آب و آتش

صادق نیک پور و مژگان دستفال در این کتاب، از «جادوی منطقی آب و آتش» سخن می گویند. این عبارت به رمزگشایی از نمادهای این دو عنصر در بستر فرهنگی و اعتقادی ارمنیان اشاره دارد. این جادو، چیزی فراطبیعی و غیرمنطقی نیست، بلکه بر پایه درک عمیق از طبیعت، روان انسان و جامعه بنا شده است. این جادو، همان تأثیرات روان شناختی و اجتماعی است که آیین های وارداوار و درندز بر افراد و جامعه می گذارند. مثلاً، پریدن از روی آتش، نه یک جادوی ماورایی، بلکه یک عمل نمادین است که اعتماد به نفس، شجاعت و حس تعلق را در افراد تقویت می کند. این رمزگشایی، نشان می دهد که چگونه باورهای کهن، با گذر زمان و تغییرات اجتماعی، همچنان می توانند معنادار و تأثیرگذار باقی بمانند.

نقش اجتماعی و تداوم هویت ملی

اهمیت آیین های وارداوار و درندز تنها به ریشه های اساطیری یا نمادپردازی های عمیق محدود نمی شود؛ بلکه این جشن ها نقش بسزایی در تداوم هویت ملی و تقویت ساختار اجتماعی ارمنیان ایفا می کنند. کتاب «وارداوار و درندز» به خوبی تحلیل می کند که چگونه این آیین ها، به نوعی «کلیسا اجتماعی» عمل کرده و به «ورزیدگی فرهنگی» جامعه ارمنی کمک کرده اند.

وارداوار و درندز در کلیسای اجتماعی

اصطلاح «کلیسای اجتماعی» در اینجا به معنای صرفاً یک نهاد مذهبی نیست، بلکه اشاره به مجموعه ای از ساختارهای اجتماعی، آداب و رسوم و جشن هایی دارد که نقش کلیسا را در تقویت بنیان های اخلاقی و همبستگی جامعه بر عهده می گیرند. وارداوار و درندز، دو نمونه برجسته از این «کلیسای اجتماعی» هستند. این آیین ها، فضایی برای گردهمایی های عمومی، تعاملات اجتماعی و بازتولید ارزش های مشترک فراهم می آورند. در این جشن ها، فارغ از طبقه اجتماعی، سن و حتی گرایش های فردی، همگان در کنار هم مشارکت می کنند و این مشارکت، حس تعلق به یک هویت جمعی را تقویت می کند. این آیین ها به نوعی آموزشگاه های غیررسمی هستند که از طریق تجربه مستقیم، مفاهیم فرهنگی و اجتماعی را به نسل های بعدی منتقل می کنند.

ورزیدگی فرهنگی و خرد جمعی

یکی از مفاهیم کلیدی که در این کتاب مطرح می شود، «ورزیدگی فرهنگی» است. ارمنیان، با ممارست و اجرای دائمی آیین هایی مانند وارداوار و درندز، به طور مداوم «ورزیدگی فرهنگی» خود را تمرین کرده اند. این ورزیدگی به معنای توانایی یک ملت در حفظ، بازآفرینی و انتقال ارزش ها، باورها و آداب و رسوم خود در طول زمان است. مشارکت اجتماعی و خرد جمعی، در این ممارست ها نقش حیاتی ایفا می کند. این آیین ها نه تنها فرصتی برای تخلیه انرژی و شادمانی هستند، بلکه بستری برای تقویت خرد جمعی، حل وفصل اختلافات و رسیدن به اجماع بر سر ارزش های مشترک را فراهم می آورند. این فرآیند، منجر به رشد و وحدت ارمنیان شده و این جشن ها را به بهترین «پایلوت طبیعی» برای مطالعه تأثیر ورزش های فرهنگی بر یک جامعه تبدیل کرده است.

یگانگی دین و ملیت

کتاب «وارداوار و درندز» همچنین به پدیده ای عمیق تر در جامعه ارمنی اشاره می کند: یگانگی دین و ملیت. در فرهنگ ارمنی، هویت ملی جدای از هویت مذهبی نیست و مبلغان کلیسای ارمنی و مبلغان ملیت ارمنی، غالباً در یک مسیر گام برمی دارند. این بدان معناست که کلیسای ارمنی، فراتر از نقش دینی خود، در حفظ و تداوم هویت ملی ارمنی نیز نقشی اساسی ایفا کرده است. این نوع نگرش و جهان بینی که دین و ملیت را هم مسیر می داند، با فرآیند «ارمنیزه کردن» هر باور و آیینی همراه است. این «ارمنیزه کردن» نه تنها مانع از کمرنگ شدن هویت ارمنی در مواجهه با فرهنگ های دیگر می شود، بلکه هر عنصر وارداتی را به ابزاری برای تقویت اصالت و یگانگی ملی تبدیل می کند و این یکی از انحصارهای هویت یابی ملت ارمنی است.

نتیجه گیری

کتاب «وارداوار و درندز» نوشته صادق نیک پور و مژگان دستفال، بیش از یک معرفی ساده از دو جشن باستانی، یک سفر پربار به اعماق هویت، تاریخ و فلسفه ملت ارمنی است. این اثر با ریزبینی و دانش عمیق، به خواننده نشان می دهد که چگونه آیین های آب (وارداوار) و آتش (درندز)، ریشه هایی کهن در اساطیر ارمنی و ایران باستان دارند و تا به امروز، نقش محوری در حفظ و بازآفرینی «هویت ملی» این سرزمین ایفا می کنند. با کاوش در مفاهیمی چون «آتش زنانه»، «بی شکلی آب» و «ارمنیزه کردن باورها»، نیک پور و دستفال نه تنها به رمزگشایی از این آیین ها می پردازند، بلکه پیچیدگی های «ورزیدگی فرهنگی» و «خرد جمعی» را نیز آشکار می سازند.

اهمیت این کتاب در آن است که فراتر از توصیف صرف، به تحلیل های فلسفی و جامعه شناختی می پردازد و پیوندهای ناگسستنی فرهنگ ارمنی را با میراث مشترک آریایی به تصویر می کشد. این آیین ها، نمادی از توانایی یک ملت در مواجهه با چالش های تاریخی و حفظ اصالت خود در برابر تغییرات زمانه هستند. تلاش صادق نیک پور و مژگان دستفال در مستندسازی و تحلیل این جنبه های گران بهای فرهنگ ارمنی، ستودنی است و این کتاب را به منبعی ارزشمند برای تمامی پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به فرهنگ و تاریخ تبدیل می کند.

خواندن این کتاب، درکی تازه از قدرت نمادها و آیین ها در ساختاردهی به یک هویت ملی و حفظ آن در گذر سده ها به ارمغان می آورد. این اثر دعوتی است به تأمل در پیوندهای عمیق فرهنگی و درک این حقیقت که چگونه مفاهیم بنیادی آب و آتش، در بطن یک تمدن، به ابزارهایی برای تداوم زندگی، امید و همبستگی تبدیل می شوند. امید است که این خلاصه، دروازه ای باشد برای غرق شدن در دنیای غنی فرهنگ ارمنی و کشف لایه های پنهان آن.