آرامگاه هفتاد ملا: تاریخچه، قدمت و ویژگی های منحصر به فرد

آرامگاه هفتاد ملا، گنجینه ای باستانی در دل صخره های میرجاوه، قدمتی نزدیک به هزار سال دارد و ویژگی هایی چون معماری صخره ای بی نظیر، حفاظت طبیعی معجزه آسا و افسانه های رازآلود، آن را از دیگر آثار تاریخی متمایز کرده است.

در پهن دشت سیستان و بلوچستان، جایی که باد و آفتاب قصه های کهن را روایت می کنند، گنجینه ای پنهان در دل صخره ها آرمیده است؛ آرامگاه هفتاد ملا. این اثر باستانی، نه تنها یک گورستان، بلکه کتابی گشوده از تاریخ، باورها و هنر نیاکان است که هر صفحه اش با رمز و راز درآمیخته. این مکان، با ظاهر سحرآمیز خود، از یک سو کنجکاوی پژوهشگران را برمی انگیزد و از سوی دیگر، هر گردشگری را به دنیایی از سکوت و تفکر دعوت می کند. آرامگاه هفتاد ملا شاهدی بی صدا بر گذر قرون است که در پناه صخره ها، هویت خود را در گذر زمان حفظ کرده است. برای کسانی که به دنبال کشف لایه های پنهان تاریخ ایران زمین و تجربه ای متفاوت از سفر هستند، این اثر ملی فرصتی یگانه فراهم می آورد تا در عمق گذشته قدم بزنند و رازهای پنهان در دل سنگ ها را درک کنند.

آرامگاه هفتاد ملا: در کدام گوشه ایران پنهان شده است؟

سفر به سوی آرامگاه هفتاد ملا، خود بخشی از تجربه غوطه ور شدن در تاریخ و طبیعت بکر سیستان و بلوچستان است. این گورستان رازآلود، در دل کوهستانی کم ارتفاع و از جنس ماسه سنگ، در حوزه طبیعی دامنه های شمالی تفتان جای گرفته است. موقعیت دقیق آن در شهرستان میرجاوه، بخش لادیز، دهستان تمین و در ۱۵۰ متری جنوب روستای روپس قرار دارد. این منطقه از آب و هوایی نسبتاً معتدل برخوردار است که برای بازدید در فصول خنک سال بسیار دلپذیر است. تصور کنید در مسیری کوهستانی گام برمی دارید، جایی که بادهای کوهستان بوی خاک و گیاه را با خود می آورد و سکوت طبیعت شما را در بر می گیرد.

محدوده آرامگاه توسط کوه های متعددی احاطه شده است که به آن جلوه ای خاص و محافظت شده می بخشند. در حدود ۲۰ متری شمال این اثر، بستر رودخانه روپس جریان دارد که در حاشیه آن، باغات میوه از جمله گردو، منظره ای سرسبز و دلنشین ایجاد کرده اند. این تضاد میان صخره های خشک و باغات میوه، تصویری بدیع و چشم نواز را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می دهد. پوشش گیاهی منطقه، علاوه بر باغات، شامل بوته های خودرو و درختچه های جنگلی است که به حیات وحش و زیبایی طبیعی منطقه می افزایند و حس قرار گرفتن در یک بستر طبیعی دست نخورده را تقویت می کنند.

دسترسی به آرامگاه هفتاد ملا: سفری به سوی ناشناخته ها

برای رسیدن به این گنجینه پنهان، ابتدا باید راهی شهرستان میرجاوه در فاصله حدوداً ۸۰ کیلومتری زاهدان شد. میرجاوه، خود دروازه ای به سوی تاریخ است، شهری که نه تنها مرز قانونی مهمی در جنوب شرق کشور به شمار می رود، بلکه با قدمتی بیش از صد سال، یکی از قدیمی ترین گمرکات ایران را در خود جای داده و ایران را از طریق راه آهن به شبه قاره هند متصل می کند. پس از گذر از میرجاوه، در فاصله حدود ۴۵ کیلومتری، جاده ای فرعی در سمت راست پدیدار می شود که مسیر اصلی به سوی آرامگاه هفتاد ملا را نشان می دهد. این مسیر فرعی، حدود ۲۰ کیلومتر ادامه می یابد که بخش انتهایی آن خاکی است و نیازمند احتیاط در رانندگی است.

در طول این مسیر، از روستاهای تَمین و جِش عبور خواهید کرد؛ روستاهایی که هر یک خود قصه هایی از زندگی بومی و فرهنگ منطقه را روایت می کنند. گذر از این روستاها، فرصتی برای آشنایی با مردم محلی و سبک زندگی ساده و اصیل آن هاست. در نهایت، با عبور از روستای روپس، به مقصد نهایی، یعنی آرامگاه هفتاد ملا خواهید رسید. این سفر، تنها رسیدن به یک مقصد تاریخی نیست، بلکه تجربه ای از عبور از میان چشم اندازهای طبیعی و فرهنگی است که هر قدمش، لایه ای جدید از زیبایی و اصناعت این سرزمین را برای شما آشکار می سازد. مسیر، هرچند ممکن است اندکی دشوار به نظر برسد، اما زیبایی های پنهان آن، ارزش پیمودن را دارد و حس اکتشاف و ماجراجویی را در هر رهگذری بیدار می کند.

قدمت آرامگاه هفتاد ملا: گمانه ها و واقعیت های تاریخی

یکی از اصلی ترین پرسش ها درباره آرامگاه هفتاد ملا، قدمت دقیق آن است؛ سؤالی که پاسخ آن در هاله ای از گمانه ها و روایات تاریخی پنهان مانده است. این گورستان باستانی، که در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۸۲۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، بر اساس تخمین ها قدمتی بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ سال دارد و به دوره اسلامی تعلق دارد. اما فراتر از این تخمین ها، داستان ها و افسانه های محلی هستند که به این قدمت عمق و رمز و راز می بخشند و تصویر ذهنی بازدیدکنندگان را غنی تر می کنند.

افسانه ها و روایات محلی: رازهایی در دل زمان

مردم محلی، نسل به نسل، داستان هایی را درباره منشأ این آرامگاه سینه به سینه نقل کرده اند که هر کدام، ابعاد جدیدی به درک ما از این مکان اضافه می کنند:

• پناهگاه موبدان زرتشتی: یکی از پررنگ ترین روایات این است که پس از ورود اسلام به ایران و گسترش آن در این منطقه، موبدان زرتشتی برای در امان ماندن و حفظ آیین خود، به این مکان پناه آوردند و پس از فوت، در همین صخره ها دفن شدند. این روایت، با توجه به سبک خاص معماری و انزوای مکانی آرامگاه، از نظر بسیاری از پژوهشگران قابل قبول به نظر می رسد و نشانه ای از تداوم فرهنگ ها و آیین ها در گذر زمان است. اینگونه، آرامگاه تبدیل به نمادی از مقاومت فرهنگی در برابر تغییرات عظیم تاریخی می شود.
• حفاظت از سیلاب ها: روایت دیگری بیان می کند که به دلیل قرار گرفتن منطقه در مسیر رودخانه، مردم باستان برای در امان نگه داشتن مردگان خود از آسیب سیلاب ها، آن ها را در ارتفاعات و در دل صخره ها دفن می کردند. این نظریه، با توجه به موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به رودخانه روپس، از منطقی عملی برخوردار است و نشان از درک عمیق نیاکان از محیط طبیعی خود و تدابیر هوشمندانه آن ها برای حفظ حرمت مردگان دارد.
• هفتاد شیخ از نوادگان شیخ بلانوش: شاید دلنشین ترین روایت، داستان نام گذاری این مکان به «هفتاد ملا» باشد. گفته می شود این گورستان متعلق به هفتاد شیخ از نوادگان شیخ بلانوش است، بزرگی که مقبره اش در شهر چاغی قرار دارد. اجداد طایفه مرادزهی، نام برخی از این شیوخ دفن شده را ذکر می کنند، از جمله شیخ کریمداد (پدربزرگ مراد مرادزهی) تا شیخ میرعالی (فرزند شیخ بلانوش). این روایت، آرامگاه را به یک شجره نامه زنده تبدیل می کند و پیوند آن را با تاریخ شفاهی و تبارنامه های محلی مستحکم تر می سازد، حسی از تعلق و پیوستگی تاریخی را برای بومیان منطقه به ارمغان می آورد.
• دفن کشته شدگان جنگ با مغولان: برخی نیز بر این باورند که اجساد برخی از اشخاص دفن شده در این قبور، متعلق به کسانی است که در جنگ با مغولان کشته شده اند. این روایت، جنبه ای حماسی به این مکان می بخشد و آن را به نمادی از مقاومت و رشادت در برابر حملات ویرانگر تاریخی تبدیل می کند.

با وجود تمام این روایات، تاریخچه دقیق و قطعی آرامگاه هفتاد ملا همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده است. این ابهام، نه تنها از جذابیت این مکان کم نمی کند، بلکه بر رمز و راز و سحرانگیزی آن می افزاید و هر بازدیدکننده ای را به کاوشی عمیق تر در گذشته دعوت می کند. این نادانسته ها، خود بخش جدایی ناپذیری از هویت این اثر باستانی هستند و به آن حسی از ابدیت و جاودانگی می بخشند.

شاهکارهایی که آرامگاه هفتاد ملا را متمایز کرده است

آرامگاه هفتاد ملا، فراتر از یک مکان تاریخی، یک شاهکار معماری و یک پدیده نادر باستان شناسی است که ویژگی های منحصربه فرد آن، هر بیننده ای را به شگفتی وا می دارد. این خصوصیات استثنایی، نه تنها قدمت و اهمیت آن را برجسته می کنند، بلکه آن را به یکی از جذاب ترین مقاصد برای علاقه مندان به میراث فرهنگی تبدیل می نمایند.

معماری بی نظیر و الهام بخش: هنر در دل صخره

جذابیت اصلی آرامگاه هفتاد ملا، بدون شک، در معماری بی نظیر و خلاقانه آن نهفته است. این گورستان، در دل یک حفره طبیعی بزرگ یا غار در سینه کوه قرار گرفته است که به آن جلوه ای خاص و رازآلود می بخشد. قرارگیری در چنین محیطی، نه تنها نشان از هوش و درایت معماران باستانی دارد، بلکه ارتباط عمیق آن ها با طبیعت و بهره گیری از آن برای خلق آثاری ماندگار را به نمایش می گذارد.

یکی از نکات شگفت انگیز در طراحی این قبور، الهام گرفتن از معماری مقبره کوروش کبیر است. قبور در آرامگاه هفتاد ملا، به شکل مستطیلی طراحی شده اند که شباهت هایی به سبک بنای آرامگاه کوروش دارد. این شباهت، می تواند نشان دهنده یک پیوستگی فرهنگی یا تأثیرپذیری هنری باشد که از دوران باستان تا دوره اسلامی امتداد یافته است. البته، تفاوت هایی نیز وجود دارد؛ در اینجا، دو طرف قبور با خشت خام بالا آورده شده اند و اجساد در میان آن ها قرار می گرفتند. این جزئیات، نشان دهنده تطبیق پذیری هنر معماری با مصالح و شرایط محلی است.

«قرارگیری آرامگاه هفتاد ملا در دل غار و بهره گیری از خشت خام، نه تنها نبوغ معماری نیاکان را نشان می دهد، بلکه داستانی از انطباق و بقا را در دل طبیعت روایت می کند.»

یکی دیگر از ویژگی های حیرت انگیز قبور، وجود هشت سوراخ تهویه بر روی هر قبر است. این سوراخ ها، که به نظر می رسد برای عبور هوا و جلوگیری از تجمع گازهای ناشی از تجزیه اجساد تعبیه شده اند، نشان از درک عمیق مردم آن زمان از علوم بهداشتی و مهندسی دارد. این توجه به جزئیات، آرامگاه هفتاد ملا را به یک شاهکار معماری اسلامی و یک پدیده نادر باستان شناسی تبدیل کرده است. تصور کنید در کنار این قبور می ایستید و به دقت به این سوراخ های کوچک نگاه می کنید؛ هر کدام داستانی از گذشته و تلاش انسان برای حفظ حرمت مردگانش را بازگو می کند.
پیش از این، گفته می شود دو ستون سنگی بزرگ نیز در مقابل این حفره قرار داشته اند که متأسفانه در حدود ۱۰۰ سال پیش تخریب شده اند. وجود این ستون ها، قطعاً به عظمت و شکوه این مجموعه می افزوده است و تخریب آن ها، حاکی از ضرورت حفظ و نگهداری دقیق از چنین میراث گرانبهایی است.

محافظت طبیعی و طول عمر: معجزه طبیعت

آنچه آرامگاه هفتاد ملا را بیش از پیش متمایز می کند، نحوه حفاظت طبیعی آن است که موجب طول عمر و بقای این اثر در طول قرون متمادی شده است. قرارگیری در دل یک حفره یا غار طبیعی و در سایه دائمی، این گورستان را از گزند بسیاری از عوامل طبیعی مخرب در امان نگه داشته است. بادهای شدید، باران های فرسایش زا، طوفان های شن و نور مستقیم خورشید که می توانند به سرعت آثار باستانی را تخریب کنند، هرگز به این قبور دسترسی کامل نداشته اند. این ویژگی، به معنای واقعی کلمه یک معجزه طبیعی است که به حفظ ساختار اصلی و شواهد باستانی در طی صدها سال کمک کرده است.

تصور کنید سنگ ها و خشت هایی که صدها سال پیش با دست انسان شکل گرفته اند، چگونه در پناه صخره ها، همچنان پابرجای مانده اند. این محیط محافظت شده، نه تنها به حفظ جزئیات معماری کمک کرده، بلکه به حفظ فضای روحانی و رمزآلود قبرستان نیز یاری رسانده است. بازدیدکننده می تواند به وضوح آثار خشت خام و طرح های مستطیلی قبور را مشاهده کند، گویی زمان در اینجا متوقف شده است. این محافظت طبیعی، آرامگاه هفتاد ملا را به یک آزمایشگاه زنده برای باستان شناسان و محققان تبدیل کرده است تا بتوانند شیوه های ساخت و ساز و تدفین در دوران اسلامی را مورد مطالعه قرار دهند. این مکان، نمادی از پایداری است؛ پایداری انسان در برابر گذر زمان و پایداری طبیعت در محافظت از آنچه انسان خلق کرده است.

فضای رمزآلود و جاذبه های بصری: دنیایی از سکوت و تفکر

ورود به آرامگاه هفتاد ملا، تجربه ای بی نظیر است که بازدیدکننده را به دنیایی از سکوت، تفکر و رمز و راز می کشاند. فضای این گورستان، عمیقاً روحانی و منحصربه فرد است. مقبره های کوچک سنگی و سپید، که در کنار هم در دل غار چیده شده اند، ظاهری خاص و متفاوت دارند. این شکل و شمایل، برخلاف گورستان های معمول، حسی از آرامش و عظمت را القا می کند. سکوت حاکم بر مکان، تنها با زمزمه باد و صدای طبیعت در هم می آمیزد و فرصتی برای تأمل در زندگی، مرگ و گذر زمان فراهم می آورد.

از نظر بصری، این مکان فوق العاده است. ترکیب رنگ های طبیعی صخره ها، سفید مات قبور و سایه دائمی غار، یک پالت رنگی آرامش بخش و در عین حال عمیق ایجاد می کند. نور ملایمی که به داخل غار می تابد، به قبور جلوه ای خاص می بخشد و سایه روشن هایی ایجاد می کند که به فضای کلی، حسی از رازآلودگی می افزاید. هر زاویه ای که به این مکان نگاه می کنید، تصویری جدید و الهام بخش ارائه می دهد. آرامگاه هفتاد ملا نه تنها یک گورستان، بلکه یک گالری هنری طبیعی است که در آن، هنر معماری باستانی و زیبایی طبیعت در هم تنیده شده اند. این جاذبه بصری، آن را به مقصدی ایده آل برای عکاسان و هنرمندان تبدیل کرده است که به دنبال ثبت لحظات ناب و فضاهای منحصربه فرد هستند. این مکان، بیش از آنکه یک جاذبه گردشگری صرف باشد، فرصتی برای تجربه یک سفر درونی و ارتباط با گذشته ای عمیق و پر از ناشناخته ها است.

نکات و توصیه هایی برای بازدید از آرامگاه هفتاد ملا

بازدید از آرامگاه هفتاد ملا، تجربه ای فراموش نشدنی است که نیازمند برنامه ریزی و رعایت نکاتی چند برای اطمینان از سفری دلنشین و مسئولانه است. این توصیه ها، به شما کمک می کنند تا از زمان خود در این مکان باستانی نهایت استفاده را ببرید و در عین حال، به حفظ میراث فرهنگی و احترام به جامعه محلی کمک کنید.

بهترین زمان بازدید: انتخاب فصل مناسب

با توجه به موقعیت جغرافیایی استان سیستان و بلوچستان و آب و هوای غالب آن، بهترین زمان برای بازدید از آرامگاه هفتاد ملا، فصول پاییز و زمستان است. در این ماه ها، دمای هوا معتدل تر است و گرمای طاقت فرسای تابستان وجود ندارد، که این امر پیاده روی و گشت وگذار در منطقه را بسیار دلپذیرتر می کند. در این فصول، آسمان اغلب صاف و آبی است و نور خورشید ملایم تر، که برای عکاسی و لذت بردن از چشم اندازهای طبیعی اطراف نیز ایده آل است. سفر در این زمان ها، به شما این امکان را می دهد که با آرامش بیشتری در دل طبیعت قدم بزنید و در فضای روحانی آرامگاه غرق شوید، بدون آنکه نگرانی از گرمازدگی داشته باشید. حتی اوایل بهار نیز می تواند گزینه خوبی باشد، پیش از آنکه گرمای تابستان آغاز شود.

رعایت اصول فرهنگی و اخلاقی: احترام به میزبانان

هنگام سفر به هر منطقه، به ویژه نواحی روستایی و عشایری، رعایت اصول فرهنگی و احترام به باورهای مردم محلی از اهمیت بالایی برخوردار است. مردم سیستان و بلوچستان، به میهمان نوازی و حفظ ارزش های سنتی خود شهرت دارند. لباس پوشیدن مناسب، خودداری از رفتارهای نادرست یا پرسش های نامناسب، و احترام به آداب و رسوم منطقه، به شما کمک می کند تا ارتباط بهتری با جامعه محلی برقرار کنید. به یاد داشته باشید که آرامگاه هفتاد ملا، مکانی مقدس برای برخی از اهالی است، بنابراین رعایت سکوت، حفظ حرمت و عدم دست کاری در قبور و محیط اطراف آن، ضروری است. تعامل محترمانه با مردم محلی، نه تنها تجربه سفر شما را غنی تر می کند، بلکه به ایجاد تصویری مثبت از گردشگران کمک می کند.

آمادگی برای مسیر: احتیاط و برنامه ریزی

مسیر دسترسی به روستای روپس و سپس آرامگاه هفتاد ملا، به ویژه بخش انتهایی آن که خاکی است، ممکن است برای برخی از وسایل نقلیه یا رانندگان ناآشنا با مسیرهای کوهستانی، کمی دشوار باشد. بنابراین، توصیه می شود با خودروی مناسب (ترجیحاً شاسی بلند یا حداقل خودرویی با لاستیک های مناسب) سفر کنید. رانندگی با احتیاط و سرعت کم، به ویژه در پیچ ها و قسمت های ناهموار، از اهمیت بالایی برخوردار است. همراه داشتن آب کافی، میان وعده، جعبه کمک های اولیه، و لوازم اولیه تعمیر خودرو (مانند لاستیک زاپاس و آچار) می تواند در صورت بروز مشکل، بسیار کمک کننده باشد. قبل از حرکت، وضعیت آب و هوا را بررسی کنید و در صورت پیش بینی بارندگی شدید، سفر خود را به تعویق بیندازید، زیرا مسیرهای خاکی ممکن است لغزنده شوند. این آمادگی ها، سفر شما را ایمن تر و لذت بخش تر خواهد کرد و به شما اجازه می دهد تا بدون نگرانی به مقصد برسید و از زیبایی های آن بهره مند شوید.

حمایت از اقتصاد محلی: سفری با مسئولیت پذیری

یکی از بهترین راه ها برای کمک به توسعه پایدار مناطق گردشگری، حمایت از اقتصاد مردم بومی است. در طول مسیر و در روستاهای اطراف آرامگاه هفتاد ملا، ممکن است فروشگاه های کوچکی را مشاهده کنید که محصولات محلی و صنایع دستی عرضه می کنند. خرید از این فروشگاه ها، نه تنها به شما امکان می دهد تا سوغاتی های منحصربه فردی را تهیه کنید، بلکه به طور مستقیم به بهبود معیشت مردم بومی کمک می کند. این اقدام، به معنای واقعی کلمه یک گردشگری مسئولانه است که به جای تمرکز صرف بر مصرف، بر ایجاد ارزش مشترک و حمایت از جامعه میزبان تأکید دارد. با این کار، شما به توسعه اقتصادی منطقه کمک می کنید و اهالی نیز از حضور گردشگران استقبال بیشتری خواهند کرد، که این خود به حفظ و نگهداری از جاذبه های تاریخی منطقه نیز کمک شایانی می کند. جستجو برای محصولات کشاورزی محلی مانند میوه های باغی یا خشکبار، می تواند تجربه شما را از فرهنگ منطقه غنی تر سازد.

حفاظت از میراث: امانت داران تاریخ

آثار تاریخی، ارثی گرانبها از گذشتگان هستند که امانتی در دست ما برای نسل های آینده محسوب می شوند. آرامگاه هفتاد ملا نیز از این قاعده مستثنی نیست. تأکید بر عدم آسیب رساندن به اثر تاریخی، یک مسئولیت همگانی است. از لمس کردن یا نوشتن روی دیوارها، قبور و صخره ها اکیداً خودداری کنید. هیچ زباله ای در محیط رها نکنید و همواره پاکیزگی و زیبایی مکان را حفظ کنید. اگر سنگی را برمی دارید، آن را به جای خود بازگردانید. یادمان باشد که این مکان ها، داستان های ناگفته ای از هزاران سال پیش را در دل خود دارند و هرگونه دست کاری یا تخریب، می تواند بخشی از این داستان ها را برای همیشه از بین ببرد. با رعایت این نکات ساده اما حیاتی، ما نه تنها از یک اثر ملی محافظت می کنیم، بلکه به فرزندان و نوادگان خود نیز می آموزیم که چگونه امانت داران خوبی برای تاریخ و فرهنگ سرزمینشان باشند. حضور مسئولانه هر بازدیدکننده، تضمین کننده بقای این گنجینه باستانی برای قرن های آینده خواهد بود.

نتیجه گیری

آرامگاه هفتاد ملا، با قدمتی هزار ساله و معماری صخره ای بی بدیل خود، نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه یک گنجینه فرهنگی و معماری در قلب ایران است. این مکان، با داستان های رازآلود، قبور منحصربه فرد با سوراخ های تهویه، و محافظت طبیعی شگفت انگیزش در دل غار، از دیگر جاذبه های تاریخی ایران متمایز می شود و همچون ستاره ای درخشان در پهن دشت سیستان و بلوچستان می درخشد. ویژگی هایی که آن را هزاران سال از گزند زمان و طبیعت حفظ کرده اند، نه تنها کنجکاوی هر محققی را برمی انگیزند، بلکه روح جستجوگر هر گردشگری را نیز به سوی خود می کشند.

این آرامگاه، با قرارگیری در دل صخره ها، نه تنها از باد و باران در امان مانده، بلکه رازهای بی شماری از زندگی، باورها و هنر نیاکان ما را در خود حفظ کرده است. هر سوراخ تهویه، هر خشت به کار رفته در ساخت قبور و هر سایه که بر این سنگ ها می افتد، قصه ای ناگفته از گذشته را روایت می کند. سفر به آرامگاه هفتاد ملا، فراتر از یک بازدید ساده از یک محوطه باستانی است؛ این یک سفر در زمان است، دعوتی به کاوشی عمیق در میراث فرهنگی و تجربه ای از حضور در مکانی که در آن، سکوت هزاران ساله با زمزمه های تاریخ در هم می آمیزد. برای هر فردی که به دنبال کشف لایه های پنهان تاریخ، تجربه فضایی روحانی و درک زیبایی های کمتر شناخته شده ایران است، آرامگاه هفتاد ملا مقصدی بی نظیر و الهام بخش خواهد بود.

با بازدید از این اثر ملی، نه تنها به معرفی و حفظ این گنجینه کمک می کنیم، بلکه خود را در برابر عظمت تاریخ و هوش نیاکان به سجده وادار می سازیم. آرامگاه هفتاد ملا نه تنها یک قبرستان، بلکه کتابی گشوده از تاریخ، افسانه و هنر است که خواننده را به سفری عمیق در گذشته دعوت می کند و ردپایی پاک نشدنی از خود در ذهن و روح بازدیدکننده برجای می گذارد.