اقلیت های دینی در بوشهر چگونه زندگی می کنند؟

در بندر کهن بوشهر، اقلیت های دینی در همزیستی دیرینه ای با اکثریت مسلمان زندگی می کنند. ریشه های این تعاملات به قرون متمادی بازمی گردد و فضایی از مدارا و احترام متقابل را پدید آورده است. آن ها آزادانه به انجام مناسک و آداب مذهبی خود می پردازند و در بافت اجتماعی و اقتصادی شهر نقشی فعال و پررنگ دارند.

بندر بوشهر، نگین درخشان خلیج فارس، از دیرباز نه تنها کانون تجارت و دریانوردی بوده، بلکه همواره میزبان فرهنگ ها و ادیان گوناگونی به شمار می آمده است. این شهر ساحلی که سه سوی آن را آب های نیلگون خلیج فارس در آغوش گرفته، بستر همزیستی مسالمت آمیزی برای پیروان مذاهب مختلف شده است. تاریخ بوشهر روایتگر داستان هایی از بازرگانان و مهاجرانی از اقصی نقاط جهان است که هر یک با خود بخشی از باورها و سنت های خویش را به این سرزمین آوردند و در کنار مردم بومی، فصلی تازه در کتاب تاریخ شهر گشودند. در این بافت تاریخی و اجتماعی، می توان ردپای حضور جوامع اقلیت دینی را مشاهده کرد که هر یک به نوبه خود، به غنای فرهنگی و اجتماعی این بندر کمک کرده اند. گویی بوشهر، با دریای سخاوتمند و مردمان گشاده رویش، آغوشی باز برای هر تازه واردی داشته و به همه اجازه داده است تا در این بوم نقشی از خود برجای بگذارند.

مروری بر تاریخچه حضور اقلیت های دینی در بوشهر

تاریخ بوشهر گواهی بر حضور دیرینه و چندصدساله جوامع دینی گوناگون است. این بندر، به واسطه موقعیت استراتژیک خود در قلب خلیج فارس، همواره محلی برای تبادلات تجاری و فرهنگی بوده و این رفت وآمدها، بستر مناسبی برای شکل گیری و رشد جوامع اقلیت دینی فراهم آورده است. روایت های تاریخی از دوران باستان تا به امروز، حکایت از قصه های پرپیچ وخمی دارد که اقلیت ها در این سرزمین تجربه کرده اند.

دوران باستان و پیش از اسلام

شواهد باستان شناختی در منطقه ریشهر، در نزدیکی بوشهر امروزی، نشانه هایی از حضور تمدن های کهن و جوامع متکثر را در خود پنهان کرده است. اگرچه مستندات دقیقی از حضور اقلیت های دینی خاص پیش از اسلام در دست نیست، اما ساختار شهری و موقعیت تجاری ریشهر احتمال وجود بازرگانان و مردمان با باورهای مختلف را قوت می بخشد. ریشهر که قدمت آن به دوران ایلامی و ساسانی بازمی گردد، به عنوان یک بندر مهم باستانی، می توانسته پذیرای افرادی با ادیان گوناگون، از جمله یهودیان یا مسیحیان اولیه باشد که به دلایل تجاری یا مهاجرتی در این منطقه ساکن شده اند. در آن دوران، مرزهای اعتقادی به پیچیدگی امروز نبوده و همزیستی بین جوامع مختلف امری طبیعی تر به شمار می رفته است.

دوران اسلامی و قرون میانه

با ورود اسلام به ایران و توسعه بندر بوشهر به عنوان یک گرهگاه مهم تجاری در خلیج فارس، این شهر به آهن ربایی برای بازرگانان و مهاجران از سراسر جهان تبدیل شد. بازرگانان هندی، آفریقایی، عرب و اروپایی، هر یک با فرهنگ و مذهب خود، به این بندر قدم می گذاشتند. این دوره شاهد شکل گیری محله هایی بود که هر جامعه دینی در آن زندگی می کرد و آداب و رسوم خود را حفظ می کرد. تبادلات کالا با تبادلات فرهنگی و مذهبی همراه می شد و بوشهر به مثابه دیگ جوشانی از تنوع فرهنگی و مذهبی در می آمد. در این میان، مسلمانان اهل سنت نیز به عنوان بخشی از همین تبادلات، در کنار اکثریت شیعه، حضوری پررنگ داشتند.

دوران قاجار و پهلوی

دوران قاجار و به ویژه پهلوی، اوج حضور و فعالیت سازمان یافته جوامع اقلیت دینی در بوشهر بود. در این سال ها، جامعه یهودیان و مسیحیان بوشهر به شکوفایی رسیدند. جمعیت آن ها رو به فزونی نهاد، مدارس مخصوص به خود را تأسیس کردند، و مراکز مذهبی شان همچون کنیسه ها و کلیساها رونق یافت. یهودیان بوشهر، به ویژه در حوزه بازرگانی با هند و کشورهای عربی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی بندر ایفا می کردند و نام برخی از خانواده های یهودی بوشهری، در تاریخ تجارت این شهر به ثبت رسیده است. مسیحیان نیز، چه به دلیل مأموریت های مذهبی و چه به دلیل مشاغل خاص (مانند حضور پزشکان یا کارمندان شرکت های خارجی)، جایگاه خود را در این شهر پیدا کردند. این دوره، تصویری روشن از همزیستی فعال و مشارکت بالای اقلیت ها در حیات شهری بوشهر ارائه می دهد.

پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مانند بسیاری از نقاط ایران، تغییراتی در ترکیب جمعیتی جوامع اقلیت دینی بوشهر نیز به وقوع پیوست. برخی از اعضای این جوامع، به ویژه یهودیان، به دلیل مهاجرت به خارج از کشور یا دیگر شهرهای ایران، جمعیتشان رو به کاهش نهاد. با این حال، حضور برخی از جوامع اقلیت دینی، هرچند با تعداد کمتر، همچنان در بوشهر ادامه یافت. آن ها همچنان به برگزاری مراسم مذهبی خود در چارچوب قوانین کشور مشغول هستند و میراث های تاریخی و فرهنگی شان، شاهد زنده ای بر تاریخ پربار این بندر است. این دوره نیز نشان می دهد که چگونه بوشهر، با وجود همه تغییرات، ماهیت پذیرای خود را حفظ کرده و خانه ای برای همه باقی مانده است.

اقلیت های دینی عمده در بوشهر: زندگی امروز و دیروز

سفر در کوچه پس کوچه های بوشهر، به راستی گویی سفر در دل تاریخ است. هر آجر، هر محله، و هر آیین، داستانی از همزیستی دیرینه را روایت می کند؛ روایتی که در آن، هر دین و مذهب، نقش خود را در پازل بزرگ فرهنگ بوشهر ایفا کرده است. در این بخش، نگاهی دقیق تر به زندگی این جوامع، از گذشته پرشکوه تا حال حاضر، خواهیم داشت.

مسلمانان اهل سنت

در استان بوشهر، علاوه بر اکثریت مسلمان شیعه، جامعه ای پررنگ از مسلمانان اهل سنت نیز حضور دارند که در کنار هموطنان شیعه خود، به زندگی و فعالیت مشغولند. پراکندگی جغرافیایی آنان عمدتاً در شهرهای ساحلی و مناطق جنوبی استان نظیر کنگان، عسلویه، و گناوه به چشم می خورد. در این مناطق، مساجد اهل سنت با معماری خاص خود، مأمن برگزاری نمازهای جمعه و جماعت و اعیاد مذهبی مانند عید فطر و قربان هستند.

جمعیت اهل سنت در این شهرها و روستاهای ساحلی، سهم قابل توجهی از بافت جمعیتی استان را تشکیل می دهد و حضور آنان در زندگی روزمره، از بازار و تجارت گرفته تا روابط خویشاوندی و اجتماعی، کاملاً مشهود است. همزیستی میان اهل سنت و اکثریت شیعه در بوشهر، ریشه ای عمیق در تاریخ این منطقه دارد. آن ها نه تنها در کنار یکدیگر زندگی می کنند، بلکه در بسیاری از مناسبت های اجتماعی و فرهنگی با هم تعامل و مشارکت دارند. این روابط حسنه، نمادی از مدارا و احترام متقابل است که در طول سالیان متمادی در این سرزمین ریشه دوانده و به بخشی جدایی ناپذیر از هویت بوشهر تبدیل شده است.

مسیحیان

ردپای مسیحیان در تاریخ بوشهر، عمدتاً به دوران قاجار و پهلوی بازمی گردد؛ زمانی که رونق تجارت و حضور شرکت های خارجی، پای بازرگانان و متخصصان مسیحی، به ویژه ارامنه و آشوریان، را به این بندر باز کرد. آن ها برای تجارت یا اشتغال در مشاغل خاص به بوشهر مهاجرت کرده و جامعه کوچکی را تشکیل دادند.

یکی از مهم ترین نمادهای حضور مسیحیان در بوشهر، کلیسای گریگوری است که در محله دهدشتی شهر بوشهر قرار دارد. این کلیسا، متعلق به ارامنه، در سال ۱۸۷۱ میلادی (۱۲۴۹ خورشیدی) توسط شخصی به نام آلکساندر گریگور که یک بازرگان ارمنی سرشناس بود، تأسیس شد. معماری این کلیسا، با تلفیقی از سبک های محلی و اروپایی، خود گواهی بر همزیستی فرهنگی در آن دوران است. اگرچه در حال حاضر جامعه فعال مسیحی در بوشهر بسیار کوچک و محدود است و بیشتر اعضای آن به شهرهای بزرگ تر یا خارج از کشور مهاجرت کرده اند، اما کلیسای گریگوری همچنان به عنوان یک میراث تاریخی و فرهنگی حفظ شده و یادآور دوران پررونق حضور مسیحیان در این شهر است. در گذشته، مسیحیان بوشهر با برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی خود، مانند کریسمس و عید پاک، جلوه ای خاص به تنوع فرهنگی شهر می بخشیدند و در حوزه های مختلف اجتماعی و فرهنگی، از جمله آموزش و بهداشت، مشارکت فعالی داشتند.

همزیستی ادیان در بوشهر نمادی از پذیرش و مدارای فرهنگی است که در طول تاریخ این بندر همواره نمایان بوده است.

یهودیان (کلیمیان)

جامعه یهودی بوشهر، دارای یکی از غنی ترین و طولانی ترین پیشینه ها در میان اقلیت های دینی این شهر است. روایت ها حکایت از آن دارد که یهودیان از قرن ها پیش در بوشهر ساکن بوده اند و نقش پررنگی در شکوفایی اقتصادی و تجاری این بندر ایفا کرده اند. آن ها به ویژه در حوزه بازرگانی با هند، بصره، و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس، از جمله مهم ترین تجار به شمار می رفتند و سهم عظیمی در توسعه بندر بوشهر داشتند. محله های خاصی در بوشهر، مانند محله کلیمیان، یادآور حضور پررنگ آن هاست.

یهودیان بوشهر دارای مراکز دینی و آموزشی متعددی بودند. کنیسه ها (عبادتگاه های یهودیان) همچون کنیسه کوتی و دیگر کنیسه ها، مأمن برگزاری مراسم مذهبی و اعیاد یهودی از جمله پیمان ازدواج، جشن ها و شبات (شنبه مقدس) بودند. آن ها در این مراکز، هویت مذهبی و فرهنگی خود را حفظ می کردند و به آموزش زبان عبری و سنت های دینی به فرزندانشان می پرداختند. مدارس یهودی نیز در کنار مدارس دولتی، به آموزش و پرورش کودکان این جامعه کمک می کرد. اما در دهه های اخیر، به دلایل مختلف از جمله مهاجرت به شهرهای بزرگ تر و یا خارج از کشور، جمعیت یهودیان بوشهر به شدت کاهش یافته است. با این حال، میراث غنی آن ها در تاریخ و معماری بوشهر، از جمله کنیسه های به جا مانده (که برخی از آن ها امروزه کاربرد دیگری یافته اند یا نیاز به مرمت دارند)، همچنان بخشی جدایی ناپذیر از هویت این شهر است و یادآور دوران شکوفایی یک جامعه فعال و تاثیرگذار می باشد.

سایر اقلیت ها

علاوه بر اقلیت های دینی عمده، در مقاطع مختلف تاریخ بوشهر، ممکن است شاهد حضور اقلیت های دیگری نیز بوده باشیم، هرچند شواهد مستند برای زندگی یک جامعه فعال و پایدار از آن ها کمتر است. به عنوان مثال، برخی پژوهش ها به حضور زرتشتیان در دوران باستان یا اوایل دوره اسلامی در مناطقی از جنوب ایران اشاره می کنند، اما اطلاعات مشخصی از جامعه زرتشتی فعال در بوشهر کنونی در دست نیست. همچنین، صابئین مندایی که اقلیتی باستانی در جنوب ایران و عراق هستند، عمدتاً در شهرهای کنار رودخانه های دجله و کارون ساکن بوده اند و حضور چشمگیری در بوشهر نداشته اند. به طور کلی، بوشهر اگرچه بندری با تنوع مذهبی است، اما این تنوع عمدتاً بر حضور مسلمانان (شیعه و سنی)، مسیحیان و یهودیان متمرکز بوده است.

ابعاد زندگی اقلیت های دینی در بوشهر: چگونه زندگی می کنند؟

زندگی اقلیت های دینی در بوشهر، داستانی از ریشه دار شدن و شکوفایی در یک بستر فرهنگی متنوع است. آن ها در این شهر بندری، نه تنها به حیات مذهبی خود ادامه می دهند، بلکه در تار و پود جامعه تنیده شده اند و بخشی جدایی ناپذیر از آن به شمار می آیند. چگونه این همزیستی محقق شده و چه ابعادی دارد؟

آزادی های مذهبی و مدنی

یکی از مهم ترین ستون های همزیستی در بوشهر، رعایت حقوق و آزادی های مذهبی و مدنی اقلیت هاست که بر پایه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران استوار است. بر اساس این قانون، اقلیت های دینی شناخته شده (یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان) از حقوقی چون آزادی در انجام مراسم و مناسک مذهبی خود برخوردارند. در بوشهر نیز، این آزادی ها به شکلی آرام و مداوم رعایت می شود.

پیروان هر دین، در فضایی از احترام، می توانند اعیاد و مناسبت های مذهبی خویش را برگزار کنند. کلیسای ارامنه بوشهر، با وجود تعداد اندک مسیحیان، همچنان به عنوان یک بنای مذهبی حفظ شده است. گورستان های اختصاصی برای اقلیت ها، نمونه دیگری از رعایت حقوق مدنی آن هاست؛ جایی که هر جامعه دینی به رسم و آیین خود، مراسم خاکسپاری و یادبود عزیزانش را برگزار می کند. در حوزه های اجتماعی و مدنی، مانند تحصیل، اشتغال و مالکیت، اقلیت ها در بوشهر مانند سایر شهروندان از حقوق برابر برخوردارند. آن ها در مدارس، بازار و دیگر عرصه های اجتماعی حضوری فعال دارند و می توانند بدون محدودیت در کسب وکار یا زندگی روزمره خود فعالیت کنند. این حقوق و آزادی ها، زمینه ای فراهم کرده است تا اقلیت ها بتوانند با آرامش و اطمینان، به زندگی خود در این شهر ادامه دهند.

همزیستی اجتماعی و فرهنگی

همزیستی اجتماعی و فرهنگی در بوشهر، پدیده ای فراتر از صرفاً رعایت قوانین است؛ این همزیستی در تار و پود روابط روزمره مردم تنیده شده است. در این شهر، می توان شاهد تعاملات عمیق و دوستانه میان اکثریت مسلمان و اقلیت ها بود. آن ها در همسایگی یکدیگر زندگی می کنند، در بازار به دادوستد می پردازند و در محل کار، دوشادوش هم فعالیت می کنند.

سطح ادغام فرهنگی در بوشهر بالا است، به این معنا که اقلیت ها در بسیاری از جنبه های زندگی محلی مشارکت دارند و بخشی از فرهنگ عامه شهر را شکل می دهند. اما در عین حال، هویت مستقل و آداب و رسوم خاص خود را نیز حفظ کرده اند. این توازن میان ادغام و حفظ هویت، از احترام متقابل و پذیرش عمیق در جامعه محلی نشأت می گیرد. روایت ها حکایت از آن دارد که در بوشهر، مرزهای مذهبی کمتر مانع از روابط انسانی و دوستانه شده اند. بازار بوشهر، به عنوان قلب تپنده اقتصادی شهر، همواره مکانی برای پیوند میان اقلیت ها و اکثریت بوده است؛ جایی که معاملات تجاری، فارغ از هرگونه تفاوت مذهبی، انجام می شده و پیوندهای انسانی را تقویت می کرده است. این تعاملات، بوشهر را به الگویی زنده از همزیستی بدل کرده است.

چالش ها و فرصت ها

همانند هر جامعه دیگری، زندگی اقلیت های دینی در بوشهر نیز با چالش ها و فرصت هایی همراه است. یکی از مهم ترین چالش ها در سالیان اخیر، مسئله مهاجرت و کاهش جمعیت برخی از جوامع اقلیت، به ویژه یهودیان و تا حدی مسیحیان، بوده است. این مهاجرت ها که دلایل گوناگونی از جمله جستجوی فرصت های بهتر اقتصادی یا پیوستن به خانواده های مهاجر داشته، منجر به کوچک تر شدن این جوامع و دشواری در حفظ ساختارهای مذهبی و فرهنگی آن ها برای نسل های جوان تر شده است. چالش حفظ زبان، آداب و رسوم، و هویت مذهبی در مواجهه با دنیای مدرن و جهانی شدن نیز از دیگر دغدغه های این جوامع محسوب می شود.

اما در کنار چالش ها، فرصت های منحصربه فردی نیز برای بوشهر وجود دارد. این شهر با سابقه طولانی در همزیستی ادیان، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به الگویی جهانی از مدارا و همگرایی مذهبی دارد. احیای میراث فرهنگی و تاریخی اقلیت ها، از جمله مرمت کنیسه ها و کلیساها و مستندسازی تاریخ آن ها، می تواند فرصتی برای تقویت توریسم فرهنگی و افزایش آگاهی عمومی باشد. همچنین، با توجه به فضای باز و پذیرای بوشهر، می توان با برگزاری رویدادهای فرهنگی مشترک و ترویج گفت وگوهای بین مذهبی، این همزیستی دیرینه را بیش از پیش تقویت کرد و از آن به عنوان یک سرمایه گرانبها در جهت توسعه فرهنگی و اجتماعی بهره برد. بوشهر می تواند نشان دهد که چگونه تنوع، نه تنها مایه اختلاف نیست، بلکه بستر غنا و زیبایی است.

نقش و سهم اقلیت ها در توسعه و غنای فرهنگی بوشهر

اقلیت های دینی بوشهر، تنها ساکنان این سرزمین نبوده اند؛ آن ها با حضور فعال و تأثیرگذار خود، به معنای واقعی کلمه، بخشی از هویت و شکوفایی این بندر را شکل داده اند. سهم این جوامع در ابعاد مختلف زندگی بوشهری، از اقتصاد گرفته تا فرهنگ و معماری، قابل چشم پوشی نیست.

نقش اقتصادی

تاریخ تجارت بوشهر، با نام و فعالیت اقلیت های دینی گره خورده است. یهودیان بوشهری، به ویژه در دوران قاجار و پهلوی، از بازرگانان برجسته منطقه بودند. آن ها با کشورهای هند، عراق و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس روابط تجاری گسترده ای داشتند و نقش مهمی در واردات و صادرات کالا، از جمله منسوجات، ادویه و کالاهای لوکس، ایفا می کردند. مهارت و شبکه ارتباطی آن ها در بازرگانی، به رونق اقتصادی بوشهر کمک شایانی کرد و این شهر را به یکی از مراکز مهم تجاری در جنوب ایران تبدیل ساخت. حضور بازرگانان مسیحی نیز، اگرچه در مقیاس کوچک تر، به تنوع و پویایی اقتصاد محلی می افزود. حتی امروزه نیز، بسیاری از فعالان اقتصادی بوشهر، ریشه های خانوادگی خود را به این جوامع مرتبط می دانند.

تأثیر فرهنگی

تأثیر اقلیت ها بر فرهنگ بوشهر، گاه به شکل مستقیم و آشکار و گاه به صورت ناملموس و پنهان، قابل مشاهده است. در معماری شهر، می توان ردپای برخی عناصر خاص را در بناهایی دید که توسط این جوامع ساخته شده اند؛ عناصری که در کنار معماری بومی، به شهر جلوه ای منحصر به فرد می بخشند. اگرچه موسیقی بوشهر، به ویژه نی انبان و یزله، عمدتاً ریشه های بومی و آفریقایی-عربی دارد، اما تبادلات فرهنگی گسترده در این بندر، می توانسته به طور غیرمستقیم بر نحوه شکل گیری برخی از لحن ها و نغمات تأثیرگذار باشد.

در حوزه غذا نیز، اگرچه غذاهای دریایی اصلی ترین بخش آشپزی بوشهر را تشکیل می دهند، اما مهاجران از نقاط مختلف، رسوم و طعم های جدیدی را با خود آورده اند که به مرور زمان، به بخشی از ذائقه محلی تبدیل شده است. می توان تصور کرد که برخی از شیوه های ادویه زنی یا پخت وپز، تحت تأثیر فرهنگ های غذایی این جوامع قرار گرفته باشد. حتی در زبان محلی بوشهر، که عمدتاً فارسی است، واژگانی از زبان های مختلف، از جمله عربی، هندی، و حتی اروپایی، نفوذ کرده اند که بازتابی از تعاملات گسترده این بندر با جهان است و می توان گفت بخشی از این نفوذها نیز از طریق اقلیت های ساکن صورت گرفته است.

میراث تاریخی

میراث تاریخی اقلیت های دینی در بوشهر، شامل بناها، آثار و حتی محله های خاصی است که شاهد زنده ای بر حضور و فعالیت آن ها در این شهر هستند. کلیسای ارامنه گریگوری و کنیسه هایی که زمانی محل عبادت یهودیان بودند، از مهم ترین این بناها به شمار می آیند. اگرچه بسیاری از این اماکن ممکن است امروزه دیگر به کاربری اصلی خود نباشند، اما همچنان به عنوان بخشی از میراث ملی و تاریخی کشور، ارزشمند محسوب می شوند. محله های قدیمی شهر بوشهر، با کوچه ها و خانه های تاریخی خود، داستان هایی از زندگی در کنار هم را روایت می کنند؛ خانه هایی که زمانی متعلق به خانواده های یهودی، مسیحی و مسلمان بوده و همگی در کنار هم، بافت شهری بوشهر را شکل داده اند. حفظ و معرفی این میراث، نه تنها پاسداشت تاریخ است، بلکه گامی مهم در جهت ترویج فرهنگ مدارا و احترام به تنوع فرهنگی در جامعه محسوب می شود.

نتیجه گیری: بوشهر، موزه ای زنده از همگرایی و تنوع

بندر بوشهر، در طول تاریخ پرپیچ وخم خود، همواره بیش از یک نقطه بر نقشه بوده است؛ این شهر موزه ای زنده و پویا از همگرایی فرهنگ ها و تنوع ادیان است. زندگی اقلیت های دینی در بوشهر، روایتی از سالیان متمادی همزیستی مسالمت آمیز، احترام متقابل و مشارکت فعال در ساختار اجتماعی و اقتصادی شهر را به تصویر می کشد. از بازرگانان یهودی که نبض بازار را در دست داشتند تا خانواده های مسیحی که در کنار مسلمانان به زندگی مشغول بودند و جوامع اهل سنت که بخش مهمی از بافت جمعیتی استان را تشکیل می دهند، هر یک فصلی از کتاب پرافتخار بوشهر را نگاشته اند. این شهر، با دریای سخاوتمند و مردمان گشاده رویش، به هر تازه واردی اجازه داده است تا در این بوم نقشی از خود برجای بگذارد و در سایه احترام متقابل، به زندگی و فعالیت بپردازد.

تداوم این همزیستی و حفظ تنوع مذهبی در بوشهر، نه تنها یک میراث ارزشمند فرهنگی برای این منطقه است، بلکه می تواند به عنوان سرمایه ای ملی و الگویی در سطح جهانی برای ترویج مدارا و گفت وگوی بین فرهنگی مطرح شود. چشم انداز آینده زندگی اقلیت ها در بوشهر، در گرو توجه به حفظ میراث تاریخی آن ها، حمایت از هویت فرهنگی شان و تقویت بیش از پیش پیوندهای انسانی و اجتماعی است. بوشهر با قدمت تاریخی و فرهنگ پویا، همچنان نگینی درخشان در حاشیه خلیج فارس باقی خواهد ماند؛ جایی که اقلیت های دینی نه تنها زنده، بلکه در حال زندگی، مشارکت و افزودن به رنگارنگی این بندر تاریخی هستند.