عندالمطالبه و عندالاستطاعه چیست؟ راهنمای جامع حقوقی مهریه و تفاوت های کلیدی

عندالمطالبه و عندالاستطاعه دو اصطلاح کلیدی در حقوق خانواده ایران هستند که شیوه پرداخت مهریه را مشخص می کنند. عندالمطالبه به این معناست که زوجه می تواند هر زمان پس از عقد، مهریه خود را مطالبه کند و زوج مکلف به پرداخت فوری آن است. در مقابل، عندالاستطاعه بدان معناست که پرداخت مهریه منوط به اثبات توانایی مالی زوج است و بدون احراز این توانایی، زن نمی تواند مهریه را مطالبه کند. این دو نوع مهریه، پیامدهای حقوقی و عملی متفاوتی برای زوجین به همراه دارند و انتخاب هر کدام، می تواند مسیر زندگی مشترک و حتی پس از آن را تحت تأثیر قرار دهد.

مهریه، به عنوان یکی از حقوق مالی مهمی که با عقد نکاح برای زن ایجاد می شود، جایگاهی دیرینه در فرهنگ و قوانین ایران دارد. این حق، که اغلب به عنوان نشانه ای از تعهد و احترام مرد به همسرش شناخته می شود، می تواند در لحظات حساس زندگی زناشویی، تکیه گاهی برای زن باشد. با این حال، تفاوت های ظریف و گاه پیچیده ای در انواع مهریه وجود دارد که آگاهی از آن ها برای هر فردی که قصد ازدواج دارد یا با مسائل حقوقی مربوط به آن دست و پنجه نرم می کند، حیاتی است.

زندگی مشترک، سفری است پر از فراز و نشیب که گاهی اوقات، مسائل حقوقی پیچیدگی های خاص خود را به آن اضافه می کنند. مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین تعهدات مالی در شروع این سفر، اغلب دغدغه هایی را برای زوجین به وجود می آورد. فهم عمیق از ماهیت و پیامدهای انواع مهریه، می تواند به زوجین کمک کند تا با دیدی بازتر و آگاهانه تر، این گام مهم را بردارند و از بروز چالش های حقوقی در آینده پیشگیری کنند. این نوشتار، با هدف شفاف سازی کامل این مفاهیم و پاسخ به تمامی ابهامات، نگاشته شده است تا راهنمایی جامع و کاربردی برای تمامی علاقه مندان به این موضوع باشد.

مهریه عندالمطالبه چیست؟

مهریه عندالمطالبه، رایج ترین شکل مهریه در جامعه ماست و مفهوم آن به سادگی قابل درک است: «هر زمان که زوجه مطالبه کرد، زوج مکلف به پرداخت است». این نوع مهریه، حق مالی زوجه را بلافاصله پس از جاری شدن خطبه عقد، محقق می سازد و هیچ شرط و شروطی برای پرداخت آن در نظر گرفته نمی شود.

تعریف و مفهوم حقوقی مهریه عندالمطالبه

مهریه عندالمطالبه به مالی گفته می شود که در زمان عقد نکاح، به عنوان دین بر ذمه زوج قرار می گیرد و زوجه می تواند پس از امضای عقدنامه، هر زمان که اراده کند، آن را مطالبه نماید. قانون مدنی ایران نیز به صراحت بر این حق تأکید دارد. مطالبه این مهریه نیازی به وقوع طلاق یا حتی اثبات توانایی مالی زوج ندارد؛ همین که زوجه خواستار دریافت مهریه شود، زوج باید نسبت به پرداخت آن اقدام کند.

ویژگی های اصلی مهریه عندالمطالبه

قابلیت مطالبه فوری پس از عقد

یکی از مهم ترین ویژگی های مهریه عندالمطالبه، قابلیت مطالبه فوری آن است. این بدان معناست که زوجه، بلافاصله پس از عقد نکاح و بدون نیاز به هیچ پیش شرط دیگری، می تواند مهریه خود را از زوج بخواهد. این حق، از حقوق مسلم زن در زندگی مشترک به شمار می رود و استیفای آن به نظر و تصمیم خود او وابسته است.

حق حبس زوجه

حق حبس، یکی از امتیازات حقوقی مهمی است که برای زوجه در مهریه عندالمطالبه پیش بینی شده است. بر اساس این حق، زوجه می تواند تا زمانی که تمام مهریه به او تسلیم نشده باشد، از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند. به عبارت دیگر، او می تواند انجام وظایف خاص زناشویی را منوط به دریافت مهریه خود سازد. نکته حائز اهمیت این است که اعمال حق حبس، مانع از دریافت نفقه زوجه نمی شود و زوج همچنان مکلف به پرداخت نفقه است. تصور کنید زنی که با وجود مشکلات مالی همسر، مایل به ادامه زندگی است اما برای حفظ حقوق خود، این اهرم قانونی را در دست دارد.

امکان توقیف اموال زوج

چنانچه زوج از پرداخت مهریه عندالمطالبه امتناع ورزد، زوجه این امکان را دارد که از طریق مراجع قانونی، اقدام به توقیف اموال او کند. این اموال می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اموال منقول: نظیر خودرو، موجودی حساب های بانکی، سهام، حقوق و مزایای دریافتی از کار.
• اموال غیرمنقول: مانند ملک، زمین و ساختمان.
• مطالبات و حقوق مالی: به عنوان مثال، مطالبات زوج از اشخاص ثالث.

این توقیف اموال، ابزاری قانونی است تا زوجه بتواند به حق خود دست یابد و در عمل، پشتوانه محکمی برای مهریه عندالمطالبه محسوب می شود.

پیامدهای حقوقی عدم پرداخت مهریه عندالمطالبه

حکم جلب (بازداشت) و ممنوع الخروجی زوج

در صورتی که زوج مهریه عندالمطالبه را پرداخت نکند و مالی نیز برای توقیف نداشته باشد، زوجه می تواند از طریق دادگاه درخواست صدور حکم جلب (بازداشت) او را مطرح کند. همچنین، امکان ممنوع الخروجی زوج نیز فراهم است. این اقدامات، فشار قانونی قابل توجهی را بر زوج وارد می آورد تا به تعهد خود عمل کند. داستان های بسیاری شنیده می شود از افرادی که به دلیل عدم توانایی پرداخت مهریه و حکم جلب، ناگزیر به تقسیط یا پرداخت آن شده اند.

نقش قانون 110 سکه

قانون مربوط به سقف ۱۱۰ سکه طلا، یکی از مهم ترین اصلاحات در زمینه مهریه عندالمطالبه است که با هدف جلوگیری از حبس طولانی مدت مردان و تعدیل رویه های قضایی وضع شد. بر اساس این قانون، اگر مهریه بیش از ۱۱۰ سکه بهار آزادی باشد، تنها برای ۱۱۰ سکه ابتدایی امکان صدور حکم جلب و بازداشت وجود دارد. برای مبالغ مازاد بر ۱۱۰ سکه، زوجه باید توانایی مالی زوج را اثبات کند. این قانون به این معنی نیست که مهریه بیش از ۱۱۰ سکه ساقط می شود، بلکه صرفاً شرایط اجرای آن را تغییر می دهد و از جنبه کیفری آن می کاهد.

مفهوم اعسار

اعسار، به معنای ناتوانی فرد از پرداخت دیون خود است. در مهریه عندالمطالبه، اگر زوج مدعی شود که توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارد، می تواند درخواست اعسار به دادگاه ارائه کند. دادگاه پس از بررسی وضعیت مالی زوج و احراز عدم توانایی او برای پرداخت مهریه به صورت یکجا، اقدام به تقسیط مهریه می کند. این تقسیط بر اساس توانایی مالی زوج و با تعیین پیش پرداخت و اقساط ماهانه صورت می گیرد. اعسار، راهی است که به مردان فرصت می دهد تا بدهی خود را در طول زمان و متناسب با وضعیت مالی شان پرداخت کنند، حتی اگر مهریه عندالمطالبه باشد.

مراحل مطالبه مهریه عندالمطالبه

مطالبه مهریه عندالمطالبه معمولاً از دو مسیر اصلی پیگیری می شود:

1. از طریق اجرای ثبت: زوجه می تواند با مراجعه به دفترخانه ای که عقد نکاح در آن ثبت شده، درخواست صدور اجراییه مهریه را مطرح کند. در این مرحله، اموال زوج توسط اداره ثبت شناسایی و توقیف می شوند. اگر اموال مکفی برای توقیف پیدا نشد، گواهی عدم امکان وصول از اجرای ثبت صادر می شود.
2. از طریق دادگاه خانواده: پس از دریافت گواهی از اجرای ثبت (یا حتی مستقیماً در صورت تمایل)، زوجه می تواند با تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده، مطالبه مهریه خود را پیگیری کند. دادگاه با بررسی مدارک و شواهد، حکم به پرداخت مهریه یا تقسیط آن (در صورت درخواست اعسار زوج) صادر خواهد کرد. این مسیر ممکن است زمان برتر باشد، اما در مواردی که اموال مشخصی برای توقیف از طریق ثبت وجود ندارد، راهگشاست.

مهریه عندالاستطاعه چیست؟

در مقابل مهریه عندالمطالبه، مهریه عندالاستطاعه قرار دارد. این نوع مهریه، رویکردی متفاوت را در زمان و شیوه مطالبه و پرداخت مهریه پیش می گیرد که برای بسیاری از زوجین، به ویژه در شرایط اقتصادی امروز، اهمیت فزاینده ای پیدا کرده است.

تعریف و مفهوم حقوقی مهریه عندالاستطاعه

مهریه عندالاستطاعه به معنای مشروط بودن پرداخت مهریه به «توانایی مالی» یا «استطاعت» زوج است. به این ترتیب، زوجه تنها زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که ثابت شود زوج از نظر مالی توانایی پرداخت آن را دارد. این شرط می تواند در هنگام عقد نکاح و در سند ازدواج، به صراحت قید شود. در واقع، این نوع مهریه به زوج فرصت می دهد تا در زمان توانمندی مالی خود، به تعهدش عمل کند و از فشارهای ناگهانی مالی در امان بماند.

ویژگی های اصلی مهریه عندالاستطاعه

نیاز به اثبات استطاعت مالی زوج توسط زوجه

برخلاف مهریه عندالمطالبه که بار اثبات توانایی مالی بر عهده زوج است (در قالب اعسار)، در مهریه عندالاستطاعه، بار اثبات استطاعت مالی بر عهده زوجه است. این یعنی زن باید مدارک و شواهدی را به دادگاه ارائه دهد که نشان دهنده دارایی و تمکن مالی همسرش باشد. این موضوع، تفاوت بسیار مهم و عملی بین این دو نوع مهریه را رقم می زند. تصور کنید زنی که برای مطالبه مهریه خود، باید در جستجوی اموال و دارایی های همسرش باشد؛ کاری که گاهی بسیار دشوار و زمان بر است.

عدم قابلیت مطالبه فوری بدون اثبات استطاعت

یکی دیگر از ویژگی های بارز مهریه عندالاستطاعه، عدم قابلیت مطالبه فوری آن است. زوجه نمی تواند بلافاصله پس از عقد یا در هر زمان دیگر، صرفاً با ادعای خود، مهریه را بخواهد. او ابتدا باید از طریق قانونی، تمکن مالی زوج را ثابت کند. این مسئله به زوج آرامش خاطر می دهد که تا زمانی که توانایی پرداخت ندارد، مورد پیگرد قانونی قرار نمی گیرد.

مستثنیات دین

مستثنیات دین، اموالی هستند که حتی در صورت اثبات توانایی مالی زوج، قابل توقیف برای پرداخت مهریه نیستند. این اموال با هدف تأمین حداقل زندگی آبرومندانه برای زوج و خانواده اش از شمول توقیف خارج شده اند. برخی از مهم ترین مستثنیات دین عبارتند از:

• منزل مسکونی که عرفاً در شأن مدیون باشد.
• اثاثیه مورد نیاز زندگی.
• ابزار و لوازم کار که برای امرار معاش ضروری است.
• مقدار معینی از وجه نقد یا موجودی حساب بانکی برای هزینه های ضروری زندگی.

این قاعده هم در مهریه عندالمطالبه و هم در عندالاستطاعه کاربرد دارد و هدف آن حمایت از حداقل معیشت بدهکار است.

پیامدهای حقوقی عدم پرداخت مهریه عندالاستطاعه

عدم اعمال حق حبس برای زوجه

در مهریه عندالاستطاعه، زوجه نمی تواند حق حبس را اعمال کند. دلیل این امر آن است که پرداخت مهریه از ابتدا مشروط به استطاعت مالی زوج بوده است. بنابراین، نمی توان از زوج انتظار پرداخت فوری داشت و به تبع آن، حق حبس که ابزاری برای فشار جهت پرداخت فوری است، در این نوع مهریه وجود ندارد. این یکی از تفاوت های بنیادی با مهریه عندالمطالبه است که زوجین باید به آن توجه داشته باشند.

عدم امکان جلب (بازداشت) و ممنوع الخروجی زوج

در حالت عادی و بدون اثبات استطاعت مالی زوج، امکان صدور حکم جلب و ممنوع الخروجی برای مهریه عندالاستطاعه وجود ندارد. این اقدامات قهری تنها زمانی قابل اعمال هستند که زوجه توانایی مالی زوج را در دادگاه اثبات کرده باشد و با وجود این اثبات، زوج از پرداخت امتناع ورزد. این امر، نوعی اطمینان خاطر را برای زوج به ارمغان می آورد که صرف ادعای زوجه، منجر به بازداشت او نخواهد شد.

وضعیت اعسار در مهریه عندالاستطاعه

مفهوم اعسار (ناتوانی از پرداخت) در مهریه عندالاستطاعه تا حد زیادی بی معناست. زیرا اساساً پرداخت این مهریه از ابتدا به شرط توانایی مالی زوج بوده است. اگر زوج توانایی پرداخت نداشته باشد، از ابتدا تکلیفی به پرداخت فوری و یکجا ندارد تا بخواهد ادعای اعسار کند. در واقع، خود «عندالاستطاعه» بودن، نوعی پیش فرض اعسار در زمان عدم توانایی را در خود دارد.

مراحل مطالبه مهریه عندالاستطاعه

مطالبه مهریه عندالاستطاعه، فرایند متفاوتی نسبت به عندالمطالبه دارد و بار اثبات اصلی بر دوش زوجه است:

1. ارائه دادخواست مطالبه مهریه: زوجه باید با تنظیم دادخواست، مطالبه مهریه عندالاستطاعه خود را به دادگاه خانواده ارائه دهد.
2. اثبات استطاعت مالی زوج: در این مرحله، زوجه باید مدارک و شواهدی را برای اثبات توانایی مالی همسرش ارائه کند. این راه ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
   • معرفی اموال و دارایی های زوج (منقول و غیرمنقول)
   • بررسی حساب های بانکی و گردش مالی (با حکم دادگاه)
   • اطلاعات مربوط به شغل، درآمد و حقوق ثابت زوج
   • معرفی شهود که از وضعیت مالی زوج آگاه هستند.
3. صدور حکم و اجرای آن: پس از احراز استطاعت مالی زوج توسط دادگاه، حکم به پرداخت مهریه (یکجا یا تقسیطی متناسب با توانایی زوج) صادر می شود. در این صورت، اگر زوج از پرداخت امتناع کند، امکان جلب و ممنوع الخروجی او نیز فراهم خواهد شد.

در مهریه عندالاستطاعه، مسئولیت اثبات توانایی مالی زوج بر عهده زوجه است و بدون این اثبات، مطالبه مهریه به جایی نمی رسد.

نمونه دادخواست مطالبه مهریه عندالاستطاعه (جهت آشنایی مخاطب)

برای آشنایی، یک نمونه کلی از آنچه در دادخواست مطالبه مهریه عندالاستطاعه قید می شود، به شرح زیر است:

خواهان: (نام و نام خانوادگی زوجه)
خوانده: (نام و نام خانوادگی زوج)
خواسته: مطالبه مهریه (تعداد سکه/میزان ریال) به صورت عندالاستطاعه
دلایل و منضمات: کپی مصدق سند نکاحیه، لیست اموال و دارایی های خوانده (در صورت اطلاع)، شهادت شهود (در صورت وجود)

ریاست محترم شعبه ... دادگاه خانواده ...
با سلام و احترام،
احتراماً به استحضار می رساند اینجانب (نام خواهان) به موجب سند ازدواج شماره ... مورخ ... صادره از دفترخانه ... به عقد دائم خوانده محترم جناب آقای (نام خوانده) درآمده ام و مهریه اینجانب تعداد ... سکه تمام بهار آزادی (یا میزان ... ریال) به صورت عندالاستطاعه تعیین گردیده است.
خوانده محترم دارای اموال و دارایی های مشخصی از جمله (ذکر اموال مانند: ملک، خودرو، حساب بانکی، شغل ثابت با درآمد مکفی) می باشد که نشان دهنده استطاعت مالی ایشان برای پرداخت مهریه است.
لذا با تقدیم این دادخواست، از محضر دادگاه محترم استدعای رسیدگی و صدور حکم شایسته مبنی بر محکومیت خوانده به پرداخت مهریه مذکور و هزینه های دادرسی را دارم.

با احترام،
(امضای خواهان)

تفاوت های کلیدی مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

برای درک کامل این دو مفهوم، لازم است تفاوت های اصلی آن ها به وضوح مورد بررسی قرار گیرد. این تفاوت ها نه تنها در تعریف، بلکه در پیامدهای عملی و حقوقی نیز خود را نشان می دهند.

جدول مقایسه جامع

ویژگی	مهریه عندالمطالبه	مهریه عندالاستطاعه
تعریف	قابل مطالبه در هر زمان پس از عقد، بدون قید و شرط.	قابل مطالبه به شرط اثبات توانایی مالی زوج.
زمان مطالبه	فوری و در هر زمان پس از عقد.	پس از اثبات استطاعت مالی زوج.
نیاز به اثبات تمکن مالی	زوجه نیازی به اثبات تمکن مالی زوج ندارد (مگر در اعسار یا مازاد بر ۱۱۰ سکه).	زوجه باید تمکن مالی زوج را اثبات کند.
حق حبس	زوجه حق حبس دارد و می تواند تا دریافت مهریه از تمکین خودداری کند.	زوجه حق حبس ندارد.
امکان جلب/بازداشت	در صورت عدم پرداخت تا سقف ۱۱۰ سکه، امکان جلب و بازداشت وجود دارد.	تنها پس از اثبات استطاعت و امتناع از پرداخت، امکان جلب و بازداشت وجود دارد.
امکان ممنوع الخروجی	امکان ممنوع الخروجی زوج وجود دارد.	تنها پس از اثبات استطاعت و امتناع از پرداخت، امکان ممنوع الخروجی وجود دارد.
وضعیت اعسار	زوج می تواند درخواست اعسار از پرداخت یکجا و تقسیط مهریه را بدهد.	مفهوم اعسار بی معناست، زیرا پرداخت مشروط به استطاعت است.
تأثیر قانون ۱۱۰ سکه	برای مازاد بر ۱۱۰ سکه، جلب و بازداشت امکان پذیر نیست مگر با اثبات استطاعت.	ماهیت آن از ابتدا بر مبنای استطاعت است و این قانون مستقیماً تأثیر متفاوتی ندارد.
بار اثبات	بار اثبات عدم توانایی مالی (اعسار) بر عهده زوج است.	بار اثبات توانایی مالی (استطاعت) بر عهده زوجه است.
رویه قضایی	عموماً سریع تر و مستقیم تر، با امکان اعمال فشار قانونی بیشتر.	پیچیده تر و زمان برتر، نیازمند تحقیقات و اثبات توانایی مالی.

تحلیل تفاوت ها

همان طور که از جدول بالا پیداست، تفاوت های این دو نوع مهریه، تنها در نام نیست، بلکه در ذات حقوقی و پیامدهای عملی آن ها نیز ریشه دارد. مهریه عندالمطالبه، به زوجه این قدرت را می دهد که با اطمینان بیشتری به حق مالی خود دست یابد، زیرا بار اثبات بر دوش زوج است و ابزارهای قانونی قدرتمندی نظیر حق حبس و جلب، او را در مطالبه یاری می کنند. این نوع مهریه، در ذهن جامعه نیز بیشتر به عنوان یک حق قطعی و بدون قید و شرط شناخته شده است.

در مقابل، مهریه عندالاستطاعه، در نگاه اول ممکن است به نفع زوج به نظر برسد، زیرا او را از فشارهای ناگهانی رها می سازد. اما برای زوجه، مسیر مطالبه مهریه را دشوارتر و پیچیده تر می کند. او باید برای هر قدم، مدارک و شواهد محکمی از تمکن مالی همسرش ارائه کند؛ تلاشی که ممکن است به دلیل پنهان کاری زوج یا پیچیدگی های مالی، به نتیجه نرسد. این تفاوت ها، زوجین را بر آن می دارد تا با دقت و آگاهی کامل، نوع مهریه خود را انتخاب کنند.

حالت ترکیبی مهریه (بخشی عندالمطالبه و بخشی عندالاستطاعه)

در سال های اخیر، با افزایش آگاهی عمومی و چالش های حقوقی مربوط به مهریه، حالتی ترکیبی نیز مورد توجه قرار گرفته است که می تواند راهکاری میانه برای زوجین باشد. در این شیوه، بخشی از مهریه به صورت عندالمطالبه و بخش دیگر به صورت عندالاستطاعه تعیین می شود.

امکان سنجی و نحوه توافق

تعیین مهریه به صورت ترکیبی کاملاً امکان پذیر است. زوجین می توانند در هنگام عقد نکاح و با توافق یکدیگر، مقدار مشخصی از مهریه (مثلاً تعداد محدودی سکه یا یک مال معین) را به صورت عندالمطالبه و مابقی را به صورت عندالاستطاعه قید کنند. این توافق باید به وضوح و صراحت در سند ازدواج درج شود تا از بروز هرگونه ابهام در آینده جلوگیری شود. این روش، انعطاف پذیری بیشتری را برای زوجین فراهم می کند تا مهریه ای متناسب با شرایط و انتظارات هر دو طرف تعیین کنند.

مزایا و معایب

انتخاب مهریه ترکیبی، مانند هر تصمیم دیگری، مزایا و معایب خاص خود را دارد:

مزایا:

• ایجاد تعادل: این شیوه می تواند تعادلی بین حقوق زوجه و توانایی های زوج ایجاد کند. زوجه مطمئن است که حداقل بخشی از مهریه اش (بخش عندالمطالبه) در هر زمان قابل دریافت است.
• کاهش فشار بر زوج: بخش عندالاستطاعه، فشار مالی ناشی از یک مهریه سنگین را در ابتدای زندگی مشترک یا در زمان عدم توانایی، از دوش زوج برمی دارد.
• واقع گرایانه تر: این روش، مهریه را به واقعیت های اقتصادی نزدیک تر می کند و از تعیین مهریه های بسیار بالا که جنبه صوری پیدا می کنند، جلوگیری می کند.
• کاهش دعاوی: در بسیاری از موارد، این توافق می تواند از بروز اختلافات و دعاوی پیچیده در آینده جلوگیری کند، زیرا چارچوب مشخصی برای پرداخت مهریه تعیین شده است.

معایب:

• پیچیدگی در مطالبه بخش عندالاستطاعه: زوجه همچنان برای مطالبه بخش عندالاستطاعه، با چالش اثبات تمکن مالی زوج مواجه خواهد بود.
• احتمال اختلاف بر سر تفسیر: ممکن است در عمل، بر سر میزان توانایی مالی زوج برای پرداخت بخش عندالاستطاعه، اختلاف نظر و دعاوی قضایی پیش آید.

بسیاری از زوجین، به ویژه آن هایی که به دنبال راه حل های پایدار و منصفانه هستند، به این گزینه روی می آورند تا هم حقوق زن حفظ شود و هم فشار مالی غیرمنطقی بر مرد وارد نشود. این یک راهکار هوشمندانه برای شروع زندگی است که می تواند به دوام و پایداری روابط کمک کند.

مهریه در شرایط خاص

مسئله مهریه تنها محدود به زمان عقد و اختلافات زناشویی نیست، بلکه در شرایط ویژه ای همچون طلاق یا فوت نیز احکام و پیچیدگی های خاص خود را دارد. درک این احکام برای زوجین از اهمیت بالایی برخوردار است.

تکلیف مهریه عندالاستطاعه و عندالمطالبه در طلاق

تکلیف مهریه در انواع طلاق، بسته به نوع مهریه (عندالمطالبه یا عندالاستطاعه) و نوع طلاق متفاوت است:

• در طلاق از سوی زن (خلع و مبارات): در طلاق خلع، زن به دلیل کراهت شدید از شوهر و با بخشیدن مالی به او (که می تواند تمام یا قسمتی از مهریه اش باشد)، از او طلاق می گیرد. در طلاق مبارات نیز همین وضعیت با کراهت متقابل وجود دارد. در این موارد، مهریه (چه عندالمطالبه و چه عندالاستطاعه) عملاً توسط زن به مرد بخشیده می شود تا طلاق انجام گیرد.
• در طلاق از سوی مرد: اگر طلاق از جانب مرد باشد، او مکلف است تمام مهریه را (چه عندالمطالبه و چه عندالاستطاعه) به زن بپردازد. در مورد مهریه عندالمطالبه، این پرداخت می تواند به صورت یکجا یا با درخواست اعسار مرد، به صورت تقسیطی انجام شود. اما در مهریه عندالاستطاعه، مرد باید توانایی مالی خود را اثبات کند و سپس مهریه را بپردازد؛ در غیر این صورت، مهریه بر ذمه او باقی می ماند تا زمانی که توانمند شود.
• در طلاق توافقی: در طلاق توافقی، زوجین با یکدیگر بر سر تمامی مسائل، از جمله مهریه، توافق می کنند. این توافق می تواند شامل بخشیدن بخشی یا تمام مهریه توسط زن، یا پرداخت آن به شیوه ای خاص باشد. نوع مهریه (عندالمطالبه یا عندالاستطاعه) در این حالت، مبنای توافق قرار می گیرد.

مهریه عندالاستطاعه و عندالمطالبه پس از فوت همسر

مهریه، چه عندالمطالبه و چه عندالاستطاعه، دین و بدهی زوج محسوب می شود و با فوت او، این دین ساقط نمی شود. در این شرایط، زوجه می تواند مهریه خود را از محل ترکه (اموال به جا مانده) متوفی مطالبه کند. فرقی نمی کند که مهریه عندالمطالبه باشد یا عندالاستطاعه؛ در هر دو حالت، مهریه جزو دیون ممتازه محسوب نمی شود و قبل از تقسیم ارث بین وراث، باید از ترکه پرداخت شود. اگر ترکه به اندازه ای نباشد که کل مهریه را پوشش دهد، زوجه به نسبت سهم خود از ترکه، مهریه را دریافت می کند و برای مابقی طلب خود، می تواند نسبت به سایر وراث (در صورت وجود) مراجعه کند.

تبدیل نوع مهریه

آیا می توان نوع مهریه را پس از عقد تغییر داد؟ بله، این امکان با توافق کتبی و رسمی زوجین وجود دارد. برای مثال، زوجین می توانند با مراجعه به دفتر اسناد رسمی، مهریه عندالمطالبه را به عندالاستطاعه تبدیل کنند یا بالعکس. این تبدیل معمولاً به دلایل مختلفی نظیر بهبود روابط، کاهش فشار مالی، یا تغییر شرایط زندگی انجام می شود. این اقدام نیاز به تنظیم یک سند رسمی دارد و باید با رضایت کامل و آگاهی هر دو طرف صورت پذیرد. این یک راهکار قانونی است که به زوجین امکان می دهد تا با توجه به شرایط جدید، تعهدات مالی خود را بازنگری کنند.

تبدیل مهریه از عندالمطالبه به عندالاستطاعه یا برعکس، تنها با توافق کتبی و رسمی زوجین امکان پذیر است و تغییرات در سند ازدواج باید به صورت قانونی ثبت شود.

ابهامات و سوالات متداول (FAQ)

با توجه به ماهیت پیچیده و ظریف مهریه در نظام حقوقی ایران، همواره ابهامات و سوالات متعددی برای زوجین و عموم مردم پیش می آید. در این بخش، به برخی از این پرسش های کلیدی و متداول پاسخ داده می شود تا تصویری روشن تر از واقعیت های مربوط به مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه ارائه شود.

آیا به دلیل رویه فعلی دادگاه ها، عملاً همه مهریه ها عندالاستطاعه محسوب می شوند؟

این یک تصور رایج است، اما نادرست. ماهیت حقوقی مهریه عندالمطالبه همچنان پابرجاست و زوج به محض مطالبه مکلف به پرداخت است. آنچه که این تصور را ایجاد کرده، عمدتاً به دو عامل بازمی گردد: اولاً، قانون سقف ۱۱۰ سکه که برای مبالغ مازاد، اثبات استطاعت را لازم می داند و ثانیاً، امکان درخواست اعسار از سوی زوج در مهریه عندالمطالبه. در واقع، حتی اگر مهریه عندالمطالبه باشد، اگر زوج ادعای عدم توانایی در پرداخت یکجا کند و اعسار او اثبات شود، دادگاه آن را تقسیط می کند. این تقسیط، به معنای تبدیل ماهیت مهریه به عندالاستطاعه نیست، بلکه صرفاً روش پرداخت آن را تغییر می دهد تا با توان مالی زوج همخوانی داشته باشد.

اثبات استطاعت مالی زوج دقیقاً چگونه انجام می شود و چه مدارکی نیاز است؟

اثبات استطاعت مالی زوج، فرآیندی است که بار آن بر دوش زوجه قرار دارد و می تواند از طرق مختلفی صورت گیرد. زوجه باید به دادگاه مدارکی ارائه دهد که نشان دهنده توانایی مالی همسرش باشد. این مدارک شامل موارد زیر است:

• اموال ثبت شده به نام زوج: سند ملک، خودرو، اوراق بهادار.
• گواهی های بانکی: اطلاعات مربوط به حساب های بانکی و گردش مالی زوج (که با حکم دادگاه قابل استعلام است).
• فیش حقوقی یا گواهی اشتغال به کار: اگر زوج کارمند یا صاحب کسب و کار باشد.
• معرفی شهود: افرادی که از وضعیت مالی زوج اطلاع دارند و می توانند در دادگاه شهادت دهند.
• هرگونه قرارداد یا مدرکی دال بر درآمد یا دارایی: مانند اجاره نامه، سهام شرکت ها و…

همچنین، دادگاه می تواند از طریق استعلام از نهادهای مختلف مانند اداره ثبت اسناد، راهنمایی و رانندگی، بانک مرکزی و سازمان بورس، به اطلاعاتی درباره دارایی های زوج دست یابد.

اگر مردی واقعاً استطاعت نداشته باشد، آیا مهریه عندالاستطاعه او ساقط می شود؟

خیر، مهریه حتی اگر عندالاستطاعه باشد، با عدم توانایی مالی زوج ساقط نمی شود. مهریه یک دین و بدهی است که بر ذمه زوج باقی می ماند. تنها زمان پرداخت آن به آینده موکول می شود، یعنی هر زمان که زوج از نظر مالی توانمند شد، مکلف به پرداخت آن است. این بدان معناست که حتی اگر زوج تا پایان عمرش هم استطاعت پیدا نکند، مهریه همچنان بر ذمه اوست و پس از فوتش، از ترکه او قابل مطالبه خواهد بود. بنابراین، عندالاستطاعه بودن به معنای عدم پرداخت نیست، بلکه به معنای مشروط بودن زمان پرداخت است.

بهترین نوع مهریه کدام است؟ عندالمطالبه، عندالاستطاعه یا ترکیبی؟

انتخاب بهترین نوع مهریه به عوامل متعددی از جمله فرهنگ و باورهای زوجین، وضعیت مالی آن ها، میزان اعتماد و البته مشاوره حقوقی بستگی دارد و نمی توان یک نسخه واحد برای همه پیچید. هر کدام از این انواع مهریه مزایا و معایب خاص خود را دارند:

• عندالمطالبه: امنیت مالی بیشتری برای زوجه فراهم می کند، اما ممکن است فشار مالی زیادی بر زوج در ابتدای زندگی مشترک وارد کند.
• عندالاستطاعه: فشار مالی فوری را از زوج برمی دارد، اما مطالبه آن برای زوجه دشوارتر است و ممکن است به نتیجه نرسد.
• ترکیبی: سعی می کند تعادلی بین این دو حالت ایجاد کند؛ بخشی از حقوق زن را تضمین می کند و بخش دیگر را به توانایی مرد موکول می سازد. این نوع مهریه، در بسیاری از موارد، راهکاری واقع بینانه تر و منصفانه تر به نظر می رسد.

پیش از هر تصمیم، مشاوره با وکیل متخصص خانواده و گفتگوی صادقانه بین زوجین، کلید انتخاب صحیح است.

آیا زن می تواند با وجود مهریه عندالاستطاعه، درخواست نفقه کند؟

بله، مهریه و نفقه دو حق مالی کاملاً جداگانه و مستقل از یکدیگر هستند. نفقه، حق زن برای تأمین هزینه های زندگی از جمله مسکن، خوراک، پوشاک و درمان است که زوج مکلف به پرداخت آن است، صرف نظر از اینکه مهریه او عندالمطالبه باشد یا عندالاستطاعه. حتی اگر زوجه مهریه عندالاستطاعه داشته باشد و نتواند آن را مطالبه کند، همچنان حق دریافت نفقه را دارد و می تواند در صورت عدم پرداخت نفقه، از طریق مراجع قضایی اقدام کند. بنابراین، عدم دریافت مهریه، به هیچ وجه تأثیری بر حق نفقه زوجه ندارد.

مهریه و نفقه دو حق مالی کاملاً مستقل هستند؛ عدم دریافت مهریه، به هیچ وجه حق نفقه زوجه را ساقط نمی کند.

نتیجه گیری

مهریه، به عنوان یک حق مالی مهم در عقد نکاح، همواره یکی از دغدغه های اصلی زوجین در شروع و طول زندگی مشترک بوده است. تفاوت های میان مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، آنچنان بنیادی و تأثیرگذارند که درک صحیح آن ها برای هر فردی که در آستانه ازدواج است یا با مسائل حقوقی مربوط به آن مواجه است، ضروری به نظر می رسد. در طول این مقاله، به تفصیل به بررسی ماهیت، ویژگی ها، پیامدهای حقوقی و چگونگی مطالبه هر یک از این دو نوع مهریه پرداخته شد.

مهریه عندالمطالبه، حق مطالبه فوری را به زوجه می دهد و ابزارهای قانونی قدرتمندی چون حق حبس و امکان جلب (تا سقف مقرر) را در اختیار او قرار می دهد. در مقابل، مهریه عندالاستطاعه، پرداخت را مشروط به توانایی مالی زوج می سازد و بار اثبات این توانایی را بر عهده زوجه می گذارد، که این امر می تواند مسیر مطالبه را پیچیده تر کند. حالت ترکیبی مهریه نیز به عنوان راهکاری میانه، تلاش می کند تا تعادلی بین حقوق زوجه و توان مالی زوج برقرار سازد.

اهمیت آگاهی کامل زوجین در هنگام عقد نکاح و انتخاب هوشمندانه نوع مهریه، بیش از پیش نمایان می شود. این انتخاب، نه تنها بر جنبه های مالی، بلکه بر کیفیت روابط و ثبات زندگی مشترک نیز تأثیرگذار است. در نهایت، با توجه به پیچیدگی های حقوقی و تغییرات مداوم در رویه های قضایی، همواره توصیه می شود پیش از هرگونه تصمیم گیری یا اقدام حقوقی در خصوص مهریه، با وکیل متخصص خانواده مشورت شود. این مشاوره ها می توانند به زوجین کمک کنند تا با دیدی باز و اطلاعاتی دقیق، بهترین مسیر را برای خود انتخاب کرده و از بروز مشکلات احتمالی در آینده پیشگیری کنند.